Podpora Świętego Przymierza azylem dla wywrotowców

Na straży ładu wiedeńskiego. „Metternich (...) porównywał siebie do lekarza, którego pacjent jest śmiertelnie chory. Zadaniem więc jego było tylko przesunięcie jak najdalej zbliżającej się katastrofy” – pisał Henryk Wereszycki na kartach „Historii Austrii”. To poczucie nieuchronności zagłady miało ponoć kanclerza nie opuszczać nawet wówczas, gdy Święte Przymierze, które Austria zawiązała z Rosją i Prusami, odnosiło największe triumfy. Po kongresie wiedeńskim (1815 r.) trzy mocarstwa miały dość sił, by tłumić wszelkie bunty w Europie i wybijać z głowy mniejszym narodom marzenia o niepodległości. Kiedy Włosi zaczęli dążyć do zjednoczenia Italii w 1821 r., kongres Świętego Przymierza w Lublanie upoważnił Austrię do interwencji zbrojnej na Półwyspie Apenińskim. Gdy w 1830 r. armia carska tłumiła powstanie listopadowe, Austria zajmowała się pacyfikowaniem rewolucji w Państwie Kościelnym, żeby papież nie utracił swej świeckiej władzy. Nim Franciszek Józef wstąpił na tron, kolejne lata przynosiły wciąż nowe przykłady, jak niebezpieczne dla starych imperiów mogą być aspiracje narodów pozbawionych własnych państw. Austriacka policja wykrywała wciąż nowe spiski w Galicji oraz wśród Węgrów. Gdy likwidowano jedne, zawiązywały się kolejne. Wrzenie trwało aż do 1848 r., gdy nastąpił ogólnoeuropejski wybuch. „Metternich zresztą po rewolucji już przyznawał, że zdawał sobie sprawę z rzeczywistej sytuacji, ale sądził, że przewrót jest nieuchronny” – dodawał Wereszycki. Monarchię Habsburgów przed rozpadem ocalił car Mikołaj I. Już po abdykacji Ferdynanda I młodziutki Franciszek Józef I musiał prosić Petersburg o ratunek. Przynieśli go – gromiąc buntujących się Węgrów – rosyjscy żołnierze dowodzeni przez feldmarszałka Iwana Paskiewicza. Tego samego, który 18 lat wcześniej zdobył Warszawę. Przysługa sprawiła, iż Mikołaj I żył w przekonaniu, że zawsze może liczyć na wdzięczność Habsburgów. Tymczasem gdy w 1853 r. Rosja rozpoczęła wojnę z Turcją, by zdobyć Konstantynopol, Franciszek Józef zachował się pragmatycznie. Nie życzył sobie zbyt mocnej obecności innego mocarstwa na Bałkanach. Gdy koalicja brytyjsko-francuska wsparła Turków, również Austro-Węgry to zrobiły, acz dyskretnie, oficjalnie zachowując neutralność. Car poczuł się zdradzony. Rosja nie poparła więc Austro-Węgier, kiedy te usiłowały zapobiec zjednoczeniu Włoch, a potem przegrywały wojnę z Prusami. Nadal możliwe były jednak taktyczne sojusze między obu mocarstwami. Jak choćby podczas kolejnej wojny tureckiej. Wiedeń zachował neutralność w zamian za zgodę Kremla w 1876 r. na oderwanie od Imperium Osmańskiego Bośni i Hercegowiny. Ale dwa wielonarodowe mocarstwa stawały się coraz bardziej skazane na wzajemną wrogość. Rosja pozostawała „więzieniem narodów”, w którym doskonalono metody tłumienia wszelkiego oporu, zaś Austria po przekształceniu się w Austro-Węgry krok po kroku zmierzała w stronę demokracji, oferując obywatelom pełnię swobód narodowych, kulturowych, politycznych. Dla imperium Romanowów stawało się to śmiertelnym zagrożeniem. Zwłaszcza autonomiczna Galicja, pełniąca rolę polskiego Piemontu, gdzie bezpieczną przystań znajdowali wrogowie cara i jego reżimu. Z błogosławieństwem Franciszka Józefa, który na starość zaczął gustować w roli burzyciela konserwatywnych porządków. Oczywiście u wrogich mu sąsiadów. Siatka c.k. szpiegów. „Należy w każdym wypadku zaopiekować się rodziną aresztowanego, gdyż jest sprawą wielkiej wagi, aby ta wymagająca poświęceń i niebezpieczna służba nie pozostała bez wynagrodzenia” – napisał cesarz w 1890 r. na marginesie raportu wywiadu wojskowego. Tajna służba, ukryta pod nazwą Biura Ewidencyjnego (Evidenzbüro), donosiła mu, że rosyjska żandarmeria przeprowadziła w rejonie Kijowa i Żytomierza polowanie na cesarsko-królewskich szpiegów. Za kraty trafiły aż 82 osoby podejrzewane o działalność wywrotową na rzecz Wiednia. Potem jeszcze kilku szpiegów ujęto w Warszawie, czym mocno zaskoczono tajną służbę Najjaśniejszego Pana. „Rosjanie bardzo nam jeszcze wówczas ustępowali w dziedzinie wywiadu. Był on prowadzony niesystematycznie i ospale przez nieodpowiednie instytucje i przez niedostatecznie wyszkolonych agentów” – zapisał we wspomnieniach „Dwanaście lat służby wywiadowczej” ostatni szef Biura Ewidencyjnego Max Ronge. Austriacy swoją służbę specjalną, umocowaną przy Sztabie Generalnym, doskonalili dwie dekady. Początkowo Biuro Ewidencyjne prowadziło działalność tylko podczas wojny. Zmieniło się to w 1877 r., kiedy na południu Tyrolu zaczęło się pojawiać coraz więcej włoskich agentów, podsycających tendencje irredentystyczne. Oddział Sztabu Generalnego w Innsbrucku musiał zorganizować stałą komórkę kontrwywiadowczą. Wkrótce podobne kroki podjęto w Galicji. Pod koniec lat 80. XIX w. nadzór nad całością działań kontrwywiadowczych, wywiadowczych i sabotażowych objęło Biuro Ewidencyjne. Polscy agenci na wagę złota. Tymczasem carska ochrana wyrosła na bardzo groźnego przeciwnika. Łatwo udawało się jej pozyskiwać szpiegów wśród ludności ukraińskiej, czeskiej oraz austriackiej. Natomiast Biuro Ewidencyjne natknęło się na trudną do przezwyciężenia barierę. „Brakowało w sztabie generalnym oficerów znających język rosyjski” – wspominał Max Ronge. Jeszcze gorzej sprawy się miały, gdy jakiś pracownik Biura Ewidencyjnego musiał tworzyć siatkę po drugiej stronie granicy. W tych okolicznościach pomoc Polaków okazywała się bezcenna. Carski reżim przeważnie wzbudzał w nich szczerą nienawiść. Z czasem najcenniejsi współpracownicy Biura Ewidencyjnego mieli stać się elitą organizacji niepodległościowych. Pierwszy z tego grona, absolwent wiedeńskiej szkoły kadetów ppor. Bolesław Roja, w 1899 r. sam zaoferował austriackiemu wywiadowi usługi. Dając się też zwerbować ochranie i bez trudu odnajdując w roli podwójnego agenta. Piętnaście lat później wstąpił do Legionów, stając się jednym z najbliższych współpracowników Józefa Piłsudskiego. Nieco inaczej potoczyła się kariera kpt. Stanisława Szeptyckiego, który podczas wojny z Japonią w 1904 r. został attaché wojskowym przy sztabie rosyjskim w Mandżurii. Późniejszy dowódca III Brygady Legionów i szef polskiego Sztabu Generalnego słał Biuru Ewidencji cenne raporty. Jak wspominał Max Ronge, Polak „zyskał głęboki wgląd w strukturę armii rosyjskiej”, dzięki czemu Sztab Generalny w Wiedniu dowiedział się wiele o jej słabościach. Po powrocie z Mandżurii Szeptycki szybko awansował, dochodząc przed wybuchem I wojny światowej do stopnia pułkownika. Plan Piłsudskiego. Z tego grona bezcennym współpracownikiem, który uświadomił Biuru Ewidencyjnemu, jak należy prowadzić działalność wywrotową, okazał się sam Piłsudski. Raport przesłany przez szefa ekspozytury Biura Ewidencyjnego w Przemyślu płk. Franza Kanika zafrapował jego zwierzchników. Pułkownika o spotkanie poprosiło dwóch poszukiwanych na terenie Rosji terrorystów: Witold Jodko-Narkiewicz oraz Józef Piłsudski. Podczas rozmowy 29 września 1906 r. zaoferowali Kanikowi „usługi wywiadowcze wszelkiego rodzaju przeciwko Rosji w zamian za pewne wzajemne usługi” – raportował. „Te wzajemne usługi są pomyślane jako poparcie walki przeciw rządowi rosyjskiemu w sposób następujący: ułatwienie nabywania broni, tolerowanie tajnych składów broni i agentów partyjnych w Galicji”. Lista życzeń Piłsudskiego była zresztą znacznie dłuższa i sprowadzała się do tego, by w zamian za szpiegowanie rosyjskiej armii dostać bezpieczną bazę, jak najwięcej broni i pomoc przy organizowaniu przyszłego powstania. „W Wiedniu chwilowo nikt nie był skłonny zgodzić się na taki eksperyment, trzymano jednak ten plan w odwodzie” – wspominał Ronge. Piłsudski kontynuował więc wcześniej nawiązaną współpracę z wywiadem japońskim. Jednak wojna Japonii z Rosją dobiegła końca i Tokio straciło zainteresowanie dla wspierania polskiej irredenty. Szczęściem nowy konflikt już wisiał w powietrzu. Galicja wchodzi do gry. Cesarz Franciszek Józef w manifeście wydanym 5 października 1908 r. ogłosił aneksję Bośni i Hercegowiny. 30 lat wcześniej car Aleksander II dał mu na to swoje błogosławieństwo, ale w zamian nie dostał nic, więc Petersburg odrzucił dawny kompromis. Zwłaszcza że na Bałkanach zaczął zmieniać się układ sił, odkąd w Serbii na tron wstąpił Piotr I Karadziordziewić i zaczął dążyć do zjednoczenia pod swym berłem wszystkich Słowian południowych. Co oznaczałoby oderwanie sporej części Austro-Węgier. Petersburg, ogarnięty ideą panslawizmu, wspierał Serbów. Franciszek Józef wykonał więc manewr wyprzedzający. Inkorporował do swego cesarstwa terytorium i tak od dawna administrowane przez jego urzędników i wojskowych, ucinając możliwość roszczeń innych państw. Poprzedniemu właścicielowi, czyli Turcji, zaoferował rekompensatę pieniężną i terytorialną. Rozsierdzony tym król Serbii chciał wojny, jednak nie miał szans na zwycięstwo bez wystąpienia Rosji. Część urzędników i nawet car Mikołaj II gotowi byli podjąć to ryzyko, ale na naradzie premier Piotr Stołypin stwierdził krótko: „Nasza sytuacja nie pozwala na prowadzenie agresywnej polityki”. Poparli go generałowie, oświadczając, iż po klęsce w wojnie z Japonią armia nie jest gotowa na starcie z Austro-Węgrami. Stanęło na tym, iż między Wiedniem a Petersburgiem zapanowała dyplomatyczna zima. Serbia zaś, pod kuratelą Petersburga, zaczęła odgrywać rolę bałkańskiego Piemontu, dążącego do rozbicia Austro-Węgier. Wiedeń mógł odpowiedzieć tym samym, używając Galicji. Broń i fundusze w zamian za wywiad. Szef sekcji wywiadu w Biurze Ewidencyjnym mjr Max Ronge, reorganizując podległą mu strukturę, przypomniał sobie o Piłsudskim. „Przedmiotem specjalnego zainteresowania [Biura Ewidencyjnego] stała się działalność polityczna ujarzmionych narodów oraz nieprzyjaciela, w tym kształtowanie się kwestii polskiej, głównego i tradycyjnego czynnika w stosunkach austriacko-niemiecko-rosyjskich. Zaczęto uważnie studiować życie polityczne w Królestwie Polskim i Galicji (Polaków, Żydów i Ukraińców)” – opisuje Ryszard Świętek w pracy „Józefa Piłsudskiego współpraca z wywiadem Austro-Węgier (1909–1915)”. Tym razem to Austriacy odezwali się do towarzysza Wiktora za pośrednictwem szefa ośrodka wywiadowczego we Lwowie kpt. Gustawa Iszkowskiego. Pod koniec 1908 r. spotykał się on intensywnie z członkami kierownictw PPS. Wreszcie 26 stycznia 1909 r. przesłał do Biura Ewidencyjnego raport na temat możliwych ram współpracy omawiany ze stroną polską, którą oprócz Piłsudskiego reprezentowali m.in. Walery Sławek, Feliks Perl i Leon Wasilewski. Podobnie jak dwa lata wcześniej bojowcy PPS, w zamian za pracę wywiadowczą oczekiwali broni, funduszy i wparcia przy przygotowywaniu powstania. Kpt Józef Rybak zapisał w pamiętniku, że w lutym 1909 r. wezwał go na spotkanie w cztery oczy jego przełożony mjr Ronge. „Tłumaczył mi, że zadaniem moim jest nawiązać w Krakowie kontakt z Polską Partią Socjalistyczną i ewentualnie z innymi organizacjami działającymi na terenie Kongresówki, a to w celu zorganizowania na tym terenie wywiadu, na wypadek zaś ewentualnej wojny – dywersji i sabotażu. Za moją pracę miałem być osobiście odpowiedzialny, a na wypadek jakiegoś potknięcia się z mej strony działalność moja miała być oświetlona jako działalność zupełnie prywatna, przez nikogo nie inspirowana” – wspominał pracownik austriackiego wywiadu. „Operację określono kryptonimem »Konfident R«, a przedstawicielowi PPS, z którym Rybak miał wejść w kontakt, nadano pseudonim »Stefan«. Pod tym pseudonimem miał występować Piłsudski. Kryptonim »Konfident R« był wewnętrznym kluczem do kontaktu Iszkowskiego i Rybaka z Rongem” – dowodzi Świętek. Nie minął miesiąc, a drukowany i kolportowany na terenie zaboru rosyjskiego organ prasowy PPS „Robotnik” 18 marca 1909 r. zamieścił instrukcję dla chętnych na zajmowanie się szpiegostwem. Pismo namawiało czytelników do zbierania informacji na temat dyslokacji rosyjskich wojsk, rozkładu zajęć w jednostkach, rozmieszczenia składów z zaopatrzeniem. Oprócz wiedzy ogólnej oczekiwano też szczegółów, np. oznaczenia miejsc, gdzie najłatwiej przeciąć linie telegraficzne i telefoniczne. W zamian oficerowie Biura Ewidencyjnego (notabene z pochodzenia Polacy) roztoczyli opiekę nad poczynaniami Piłsudskiego oraz jego ludźmi. Coraz śmielsze plany PPS. Pod koniec sierpnia 1909 r. odbył się w Wiedniu XI Zjazd Polskiej Partii Socjalist