Polacy z Galicji w państwie Franciszka Józefa

Od wroga do sojusznika. Entuzjazm, z jakim mieszkańcy Galicji we wrześniu 1880 r. witali cesarza, zaskakiwał spontanicznością. Od Ostrawy na kolejnych stacjach kolejowych budowano bramy powitalne, by uświetnić przejazd pociągu wiozącego Franciszka Józefa I wraz ze świtą. W Oświęcimiu czekali na niego wszyscy znaczący lokalni politycy. Gdy wysiadł na dworcu w Krakowie, wybrzmiało 101 salw armatnich, a potem zaczął bić na Wawelu dzwon Zygmunta. Przez trzy tygodnie monarcha objeżdżał galicyjskie miasta. Wszędzie witano go z tym samym entuzjazmem. Co tak bardzo różniło się od chłodnego przyjęcia, jakie spotkało młodego monarchę podczas jego pierwszego przyjazdu do Krakowa w 1851 r. Wtedy świeżo pamiętano o zainspirowanej przez administrację i policję rzezi szlachty podczas rabacji galicyjskiej oraz stłumieniu powstania krakowskiego. Potem austriacki okupant w listopadzie 1848 r. złamał opór buntujących się mieszkańców Lwowa „bombardacją” miasta. Na polecenie gen. Wilhelma von Hammersteina 20 dział ostrzeliwało je przez trzy godziny. Spłonęły ratusz i biblioteka uniwersytecka, zginęło 55 osób. Owa tragedia, która wydarzyła się miesiąc przed wstąpieniem na tron Franciszka Józefa I, zaważyła na tym, jak go w Galicji początkowo postrzegano. Ale upłynęły trzy dekady i cesarz stopniowo stawał się gwarantem swobód Polaków, a także sojusznikiem gotowym dzielić się z nimi władzą. Ściślej mówiąc, z tymi Galicjanami, którzy gotowi byli lojalnie służyć Najjaśniejszemu Panu. Kariera polskiego ministra. „[Agenor] Gołuchowski był człowiekiem rozumu, namysłu, twardo stąpającym po ziemi, nie znosił karmiących się iluzją i myśleniem życzeniowym” – ocenił w monografii „Galicyjska »ambasada« w Wiedniu” historyk Damian Szymczak. Polityk z Galicji posiadał też trudną do przecenienia zaletę – zdobył sobie zaufanie Franciszka Józefa. Młody cesarz w tamtym czasie generalnie nie ufał Polakom, uważając ich za urodzonych wywrotowców. Gołuchowski nie pasował do tego stereotypu, za to udowodnił swe zdolności przywódcze, administrując Galicją przez 10 lat jako cesarski namiestnik. Rodacy posądzali go o brak patriotyzmu, choć pod jego rządami zaczęła się sukcesywna polonizacja lokalnej administracji. Gołuchowski był też konsekwentnym zwolennikiem decentralizacji monarchii Habsburgów i nadania poszczególnym jej krajom większej autonomii. Franciszek Józef cenił w nim nie tylko lojalność, ale i umysł. Kogoś takiego potrzebował, gdy w 1859 r. armia austriacka doznała klęski w wojnie z Królestwem Sardynii i Francją. Porażka Wiednia otwierała możliwość zjednoczenia Włoch, a co więcej, pokazywała słabość monarchii zmuszonej oddać pod zarząd Francji większość Lombardii. Zaraz po podpisaniu kończącego wojnę upokarzającego traktatu w Villafranca Franciszek Józef zaproponował Gołuchowskiemu posadę ministra spraw wewnętrznych. W trudnym dla władcy okresie Polak obejmował kluczowy resort, odpowiedzialny za stabilność kraju. Były namiestnik Galicji znakomicie poradził sobie z zadaniami, wykazując się ogromną energicznością, czym ostatecznie pozyskał cesarza. Polak reformuje cesarstwo. Po opanowaniu sytuacji wiosną 1860 r. Franciszek Józef zwołał rozszerzoną Radę Państwa (Reichsrat, austriacki dwuizbowy parlament), by na tym forum omówić konieczne reformy mające wzmocnić cesarstwo. Uczestniczący w jej posiedzeniach Gołuchowski znalazł posłuch dla swych idei. Wprawdzie Franciszek Józef pozostawał sceptyczny, ale Rada w swej większości zaleciła decentralizację i ofiarowanie poszczególnym narodom większej wolności. Opracowanie planu gruntownych zmian spadło na ministra spraw wewnętrznych. Przystępując do dzieła, Gołuchowski oświadczył: „Panowie, nie znam żadnej narodowości”. Nigdy nie zapomniano mu tego w Krakowie, zwłaszcza że swoje credo wypowiedział po niemiecku. Tymczasem stworzony przez niego tzw. Dyplom październikowy radykalnie podważał niemiecką dominację. Podpisany przez Franciszka Józefa 20 października 1860 r. wprowadzał w Austrii de facto ustrój federalistyczny, nadając prowincjom własne parlamenty i szeroką autonomię. Dla cesarza, rządu i parlamentu w Wiedniu zastrzeżono decydowanie o polityce zagranicznej, wysokości centralnych podatków, armii i flocie. Sejmy krajowe (węgierski, czeski, chorwacki i galicyjski) przejmowały nadzór nad administracją lokalną. Takie zmiany natychmiast wzbudziły opór niemieckich elit. Podobnie zareagowali Węgrzy, domagający się większego wpływu na całe państwo. Zawiązany wówczas sojusz germańsko-madziarski wymusił w grudniu 1860 r. dymisję Gołuchowskiego. Nowy premier Anton von Schmerling błyskawicznie przygotował tzw. Patent lutowy, przekreślający większość zmian Polaka. „W myśl nowej konstytucji to parlament wiedeński, pomyślany tym razem jako dwuizbowy, uzyskał szerokie kompetencje. Sejmom krajowym – jak to sarkastycznie ujmowano – pozostawiano łatanie dziur w mostach” – podkreśla Damian Szymczak. Agenor Gołuchowski przegrał i musiał wycofać się z wielkiej polityki. Jednak swą postawą przekonał Franciszka Józefa do Polaków, otwierając im drogę na wiedeńskie salony. Stanisław Cat-Mackiewicz w „Kluczu do Piłsudskiego” nazwał Gołuchowskiego „mężem stanu, któremu Polska więcej zawdzięczała aniżeli wodzom obu powstań w XIX w. razem wziętych”. Okoliczności sprzyjają. Uchylone przez Gołuchowskiego okienko swobód dla Galicji otworzyło się szeroko za sprawą bitwy pod Sadową. Tam w początku lipca 1866 r. armia pruska sprawiła wielkie lanie Austriakom, ostatecznie przekreślając marzenie Habsburgów o zjednoczeniu Niemiec pod ich berłem. Notabene spośród 8 tys. poległych po obu stronach sporą część stanowili polscy rekruci z Galicji i Wielkopolski. Jedynie dzięki temu, że kanclerz Otto von Bismarck nie chciał dalszego osłabiania Austrii, klęska nie zakończyła się dla Wiednia katastrofą. Jak się okazało, koncepcja ustrojowa Schmerlinga nie wzmocniła państwa. Zastąpiła ją idea monarchii dualistycznej, w której dominującą pozycję obok Niemców zdobyli drudzy pod względem liczebności Węgrzy. W tym czasie Franciszek Józef ponownie mianował namiestnikiem Galicji Gołuchowskiego. Ten, wraz z innymi polskimi politykami, rozpoczął w Wiedniu zabiegi o powstanie w granicach Cesarstwa Austrii autonomicznego Królestwa Galicji i Lodomerii. Jednocześnie coraz bardziej zdecydowanie dobijano się o możność uczestniczenia we współrządzeniu monarchią. Nowa siła: Klub Polski. Pierwszym z sukcesów stało się wywalczenie w rządzie stanowiska ministra rolnictwa dla Alfreda Potockiego, wcześniej pełniącego funkcję attaché ambasady austriackiej w Londynie. Wkrótce jednak do dymisji z funkcji namiestnika podał się Gołuchowski. Poszło o uchwałę sejmu galicyjskiego. „Królestwo Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim otrzyma krajowy zarząd odpowiedzialny przed sejmem w sprawie administracji wewnętrznej, oświaty, bezpieczeństwa publicznego, kultury krajowej i sprawiedliwości oraz ministra w Radzie Korony” – zażądano we wrześniu 1868 r. od cesarza. W odpowiedzi Franciszek Józef w ostatniej chwili demonstracyjnie odwołał swój przyjazd do Krakowa. W liście do matki opisywał, że jego przyjaciel Gołuchowski „ze złości na rodaków jest całkowicie załamany”. Namiestnik bał się ponownej utraty tego, co udało się w krótkim czasie uzyskać, i twierdził: „Polska szlachta jest tak bezgranicznie głupia, że tylko miłosierdzie Boże jest równie bezgraniczne”. Z jego punktu widzenia dla zademonstrowania swej niezależności wystawiano na ryzyko rzeczywisty sukces. Oto bowiem po ustanowieniu Rady Państwa powstał w niej Klub Polski (Polenklub). Wstąpiło do niego wielu zdolnych i ambitnych polityków. W Izbie Poselskiej zasiadali m.in. hrabiowie Stanisław Tarnowski i Henryk Wodzicki oraz Stanisław Koźmian i Józef Szujski. W Izbie Panów znaleźli się m.in. hrabia Alfred Potocki, książę Jerzy Konstanty Czartoryski, Maurycy Kraiński, Kazimierz Dzieduszycki i Kazimierz Grocholski. Statut Klubu Polskiego zawierał obowiązek zachowania solidarności. Wszelkie wystąpienia i działania mogły odbywać się jedynie po wydaniu zgody przez prezesa. „Słusznie osądzono, że tam, gdzie Polacy większością być nie mogą, tworząc tylko odłam parlamentu, a jedynie za pomocą układów z rządem i z innymi stronnictwami coś uzyskać mogą, gdzie każde słowo polskiego posła bywa przez nieprzychylną prasę podchwytywane, przerabiane i na naszą szkodę tłumaczone – nie ma rzeczy, choćby na pozór najdrobniejszej, którą by można z pod bezwzględnej wyjąć solidarności” – wspominał hr. Wojciech Dzieduszycki. Zdyscyplinowanie Klubu Polskiego sprawiło, iż stał się on języczkiem u wagi w Radzie Państwa, swoimi głosami zdolnym decydować o upadku rządu. Premier Potocki. Austriaccy Niemcy musieli więc przełknąć brak pokory u Galicjan. Co więcej, w kwietniu 1870 r. Franciszek Józef powierzył stanowisko premiera swojemu nowemu ulubieńcowi hr. Alfredowi Potockiemu. Podobnie jak w przypadku Gołuchowskiego główną misją Polaka stało się uporządkowanie relacji między narodami w monarchii Habsburgów. Największe problemy sprawiali Czesi walczący o status, jaki otrzymali Węgrzy. Do czasu spełnienia tego żądania zamierzali bojkotować Radę Państwa oraz cesarza. Potocki energicznie przystąpił do szukania kompromisu. Zaczął od ogłoszenia amnestii dla buntowników i dymisji znienawidzonego namiestnika Czech gen. Aleksandra Kollera. Obiecał także wprowadzenie języka czeskiego w administracji jako równoprawnego z niemieckim i rozszerzenie kompetencji parlamentu krajowego. Strona czeska uznała, iż to za mało, i zerwała negocjacje. Z kolei austriackich Niemców plan Potockiego doprowadził do wściekłości. Premier podpadł nawet Polakom, ponieważ odrzucił kolejne żądania sejmu galicyjskiego w sprawie zrównania praw Królestwa Galicji i Lodomerii z Węgrami. Lojalność Potockiego wobec cesarza nie uchroniła go przed upadkiem. Zupełnie osamotniony złożył 4 lutego 1871 r. dymisję. Ale choć przegrał, to jego koncepcje wytyczały kierunki zmian zachodzących w Austro-Węgrzech. Repolonizacja prowincji. Potocki na otarcie łez dostał od cesarza fotel namiestnika Galicji zaraz po tym, jak w sierpniu 1875 r. zmarł Agenor Gołuchowski. Obaj ulubieńcy Franciszka Józefa na swym lokalnym podwórku robili rzeczy potwierdzające najgorsze obawy austriackich Niemców. Spolonizowali administrację, dbali o rozkwit polskiej kultury i nauki. Gołuchowski dwa lata przed śmiercią otworzył w Krakowie, ufundowaną przez siebie, Akademię Umiejętności. Uroczystości zaszczycił swą obecnością, przyjmując zaproszenie dawnego druha, sam cesarz. Potocki w 1877 r. doprowadził do końca zainicjowane przez Gołuchowskiego przekształcenie Akademii Technicznej we Lwowie w politechnikę. Szybko następująca repolonizacja musiała przynieść kolejne żądania poszerzenia autonomii. Stańczycy i Podolacy. Sprzyjała temu sytuacja w Radzie Państwa. Od 1873 r. cesarz mianował jedynie członków Izby Panów, natomiast wszyscy deputowani w Izbie Poselskiej pochodzili z wyborów bezpośrednich. Ograniczenie stanowiła liczba mandatów; spośród 373 – dla Galicji zarezerwowano 63. Przeważnie do Klubu Polskiego wstępowało ok. 50 posłów. Gros z nich, za sprawą ordynacji promującej szlachtę i wielkich właścicieli ziemskich, należała do obozu konserwatywnego. Przy czym dzielił się on na krakowskich stańczyków oraz wywodzących się z Galicji Wschodniej Podolaków, przy których deputowani spod Wawelu uchodzili za liberałów i postępowców. W Klubie Polskim „dominowała szlachta podolska, która miała jedynie tę zaletę, że karnie, w sposób zdecydowanie zdyscyplinowany głosowała lub (rzadziej) przemawiała ściśle według instrukcji Grocholskiego [przewodniczącego klubu]” – twierdzi Józef Buszko w monografii „Polacy w parlamencie wiedeńskim 1848–1918”. Z kolei Władysław Studnicki zauważał, iż wówczas „wytworzył się stosunek, na mocy którego partia stańczykowska wspiera rząd, a rząd popiera jej wpływy w kraju”. Sugerując, że Franciszek Józef opierał się głównie na światłych stańczykach. W żelaznym pierścieniu. Sprawa przedstawiała się jednak nieco bardziej skomplikowanie. W 1879 r. premierem cesarz mianował swego towarzysza z czasów dziecięcych zabaw hr. Edwarda von Taaffe. Przedstawiciel irlandzkiego rodu cieszył się pełnym zaufaniem monarchy, a jednocześnie pozyskał sobie narody słowiańskie obietnicami stopniowego poszerzania ich autonomii. Pod egidą von Taaffego zawiązała się w Radzie Państwa koalicja niemieckich konserwatywnych katolików, równie zachowawczych staroczechów, których premier przekonał do zakończenia bojkotu państwa, oraz Polaków. Ten układ polityczny rządził Austrią przez następne dekady, zyskując sobie nazwę żelaznego pierścienia (der eiserne Ring). Udział w koalicji rządzącej dawał możliwości wpływania na politykę Wiednia większe niż krótkotrwałe epizody kierowania Radą Ministrów przez Gołuchowskiego i Potockiego. Na początek w październiku 1879 r., w zamian za poparcie gabinetu von Taaffego, na prezydenta Izby Poselskiej został wybrany Franciszek Smolka. Dla stańczyków i Podolaków było to zbyt mało, ponieważ od kilku lat domagali się foteli ministrów. Tymczasem jedyne pewne miejsce w rządzie miał szef istniejącego od 1871 r. Ministerstwa do spraw Galicji, którym zawsze był Polak. Acz pozostawał ministrem bez teki i zarówno sprawujący ten urząd hr. Kazimierz Grocholski, jak i po nim Florian Ziemiałkowski mieli niewiele do powiedzenia w Wiedniu. „Zawsze będziemy cierpliwymi murzynami, dopóki nie otrząśniemy się i jakimś stanowczym postanowieniem nie zmusimy gabinetu hr. Taaffego do opamiętania się” – apelował krakowski dziennik „Czas” w marcu 1880 r. Choleryk ratuje bankruta. „Polacy stanowili czynnik nader wpływowy, oddziałujący na bieg spraw jako stronnictwo w zasadzie współrządzące, harmonijnie współpracujące z rządem, a przede wszystkim z dworem cesarskim” – charakteryzuje rolę Klubu Polskiego pod koniec XIX w. Józef Buszko. Coraz mocniej okazywane niezadowolenie jego członków w Radzie Państwa dało efekty w postaci powołania na ministra skarbu w czerwcu 1880 r. rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego Juliana Dunajewskiego. W każdym państwie minister zarządzający finansami posiada ogromne wpływy, ale Polak jednocześnie musiał wziąć na siebie zadania równie trudne, jak poprzedni ulubieńcy Franciszka Józefa z Galicji. Trwał właśnie największy w XIX stuleciu światowy kryzys gospodarczy, zainicjowany siedem lat wcześniej krachem na wiedeńskiej giełdzie. Dług monarchii habsburskiej wielokrotnie przekraczał dochody i państwo balansowało na krawędzi bankructwa. Aby zrównoważyć budżet, minister skarbu musiał zwiększyć dochody i ograniczyć wydatki, a to czyniło zeń najbardziej znienawidzonego człowieka w kraju. Zwłaszcza po tym, jak wprowadził podatki akcyzowe na wyroby spirytusowe, naftę, cukier, tytoń, a następnie dorzucił wysokie cła na kawę. Swoje cele Dunajewski ujął w jednym zdaniu: „Zdrowe finanse, administracja zapewniająca ład, produkcję i zarobkowanie, wreszcie wojsko strzegące granic”. Po czym z żelazną konsekwencją do nich dążył. Ułatwiały mu to błyskotliwy umysł i wielki talent oratorski, a także charakter. Słynął z apodyktyczności i wybuchowego temperamentu. Gdy był w złym nast