Kiedy Polacy porzucili monarchię Austro-Węgierską

Lojaliści w kontuszach. W cieszącej się autonomią (od lat 60. XIX w.) Galicji na początku XX w. panowały najznośniejsze warunki dla polskiego życia narodowego. Spolszczono administrację i szkolnictwo, a polska kultura mogła rozwijać się bez przeszkód. Swobodnie działały polskie partie polityczne i obchodzono polskie święta narodowe, m.in. rocznice powstania listopadowego i styczniowego czy uchwalenia Konstytucji 3 maja. Polscy politycy w Wiedniu dochodzili do najwyższych stanowisk w państwie. Wielu Polaków zdawało się pogodzonych z istniejącym stanem rzeczy, uznając Austro-Węgry za własne państwo. Stanisław Ignacy Witkiewicz notował z goryczą w 1908 r.: „W Galicji jest zupełna swoboda, wolno grać i śpiewać »Jeszcze Polska nie zginęła!«, wolno mówić o Jej odbudowaniu, wolno chodzić w kontuszach z karabelami u boku. Swoboda ta wynikła stąd, że nikt nie wierzy, że Ona zginęła, nikt nie dąży do Jej odbudowania, a kontusze i karabele stały się etnograficznym znakiem, po którym poznaje się Polaków wśród tłumu lojalnych poddanych”. Pierwsze reakcje na wojnę. Tę sytuację diametralnie zmieniła Wielka Wojna. Społeczeństwo w Galicji zareagowało na jej wybuch w znacznej mierze spokojnie i lojalnie wobec państwa. Na ulicach dochodziło do patriotycznych pochodów i demonstracji, podczas których obok flag austriackich powiewały także biało-czerwone, a orkiestry grały nie tylko austriackie, ale również polskie pieśni patriotyczne, w tym Mazurka Dąbrowskiego. Ciągnących ulicami galicyjskich miast c.k. żołnierzy ludność obrzucała kwiatami i obdarowywała drobnymi upominkami, uznając za swoich. Odezwa prezydium Koła Polskiego w Radzie Państwa głosiła: „Polacy w tym kraju skupiają się około tronu. Wiedzie ich wdzięczność, poczucie honoru i rozum polityczny. Wdzięczni jesteśmy monarsze za to, że wolno nam w Jego państwie być Polakami, gdy wszędzie indziej doznajemy krzywdy i prześladowania. Honor nakazuje nam trwać wiernie przy tym, z którym dzieliliśmy dobrodziejstwa pokoju”. Jak co roku 18 sierpnia uroczyście obchodzono kolejne urodziny cesarza. Fala represji. Wkrótce jednak nadeszły niespodziewanie ciężkie klęski siwego wojska, jak w Galicji nazywano armię austro-węgierską. Napierający Rosjanie szybko zajęli Lwów, by za kilka tygodni stanąć niemal u bram Krakowa. W grudniu 1914 r. udało się ustabilizować front mniej więcej na wysokości Tarnowa i dalej wzdłuż Karpat. Wyzwolenie większości Galicji spod rosyjskiej okupacji, jakie nastąpiło w wyniku przełamania linii pod Gorlicami w maju 1915 r., przyniosło ludności nowe bolączki w postaci fali represji. Wojska austro-węgierskie z zapałem przystąpiły do wymierzania sprawiedliwości faktycznym lub często wyimaginowanym kolaborantom Rosji, obarczając ich główną odpowiedzialnością za klęski wojenne monarchii naddunajskiej w pierwszych miesiącach wojny. Sądy polowe nader chętnie ferowały wyroki śmierci, często na podstawie niezweryfikowanych donosów. Nie sposób podać dokładnej liczby ofiar. Nastroje w Galicji pogarszały również rekwizycje, rewizje, poszukiwania osób ukrywających się i bezwzględny pobór rekruta. Wojskowa satrapia. Wielu obserwatorów twierdziło, że porównanie zachowania się okupacyjnej armii rosyjskiej i austro-węgierskiej nie wypadało na korzyść tej ostatniej. Wojskowi rościli sobie prawo do całkowitej swobody działań na obszarach wyzwolonych. Jak pisała już po wojnie Irena Kosmowska, działaczka niepodległościowa, „rząd austryjacki, z biegiem wojny, porzucił pozorną dobrotliwość, oddał władzę w ręce najgorszej, najbardziej bezwzględnej soldateski, która znosząc wszelkie swobody autonomiczne, wprowadziła w stosunki terror, krzywdę i niesprawiedliwość”. Faktyczne rządy w Galicji przejęli wojskowi. W 1915 r. cesarz zdymisjonował Witolda Korytowskiego z funkcji namiestnika i na jego miejsce mianował gen. Hermanna von Colarda. Choć monarcha tłumaczył to względami wojennymi – prowincja leżała na bezpośrednim zapleczu frontu – Polacy odebrali dymisję Korytowskiego jako wotum nieufności ze strony władz centralnych. Między władzami cywilnymi a wojskowymi w Galicji brakowało wzajemnego zaufania. Te drugie wyraźnie dawały odczuć swą wyższość i pogardę względem pierwszych. Wśród Polaków mówiono nawet o ustanowieniu w Galicji wojskowej satrapii. Według represjonowanego działacza endecji Bogusława K. Longchampsa de Bérier „zapanował powszechny system szpiegowski, »czarne gabinety«, tłumienie swobodnej myśli. Znów u władzy ukazały się jakby figury z powieści [Jana] Lama, zniemczeni Czesi, złośliwi Niemcy czescy i ciężko myślący Styryjczycy. (...) Więzienia wojskowe zaczęły zapełniać się zacnymi i wybitnymi ludźmi”. Zniszczenia materialne. Rosnące uzależnienie monarchii habsburskiej od pomocy ze strony potężnego i aroganckiego sojusznika z północy, jakie uwidoczniło się wraz z przedłużaniem się wojny, w oczach wielu Galicjan prowadziło do podważenia wizerunku Austro-Węgier jako samodzielnego mocarstwa. Ugruntowywało się przekonanie, że to Niemcy będą miały więcej do powiedzenia w kwestii przyszłości Polski. Do pogorszenia się nastrojów społecznych w Galicji w dużej mierze przyczyniły się zniszczenia materialne. Spośród prowincji monarchii habsburskiej to właśnie Galicja i Bukowina były najbardziej dotknięte wojną i długotrwałą okupacją. Ludność narzekała na zbyt powolne tempo odbudowy ze zniszczeń i brak wystarczającego wsparcia ze strony państwa. Powszechnie oskarżano władze w Wiedniu o nadmierne rekwizycje, przekraczające możliwości wynędzniałych mieszkańców. Frustracja i rozruchy. W prowincji szalała drożyna i brakowało wielu podstawowych artykułów spożywczych, a wraz z wprowadzeniem reglamentacji i cen maksymalnych pojawił się czarny rynek. W Krakowie czarnorynkowe ceny artykułów były do 1916 r. dwukrotnie wyższe od oficjalnych, by w drugim okresie wojny wzrosnąć do poziomu 500 proc. Zmęczenie wojną i trudności aprowizacyjne prowadziły do niepokojów społecznych. 27 października 1916 r. doszło we Lwowie do rozruchów głodowych. Rozeźlony brakiem chleba, kartofli, soli i cukru tłum wybijał szyby w oknach pałacu namiestnikowskiego, ratusza oraz sklepów i kawiarni. Splądrowano kilka piekarń oraz samochodów dostawczych wiozących żywność. W mieście rozeszła się plotka, że w Brzuchowicach pod Lwowem przebywało kilka tysięcy (mówiono nawet o 30 tys.!) dzieci z Rzeszy, do których miała trafiać galicyjska żywność. Akt 5 listopada. Krótkotrwałe ożywienie w życiu publicznym Galicji przyniósł akt dwóch cesarzy (Franciszka Józefa I i Wilhelma II) z 5 listopada 1916 r. zapowiadający odrodzenie niepodległej Rzeczpospolitej oraz towarzysząca mu deklaracja Habsburga o wyodrębnieniu Galicji, czyli dalszym poszerzeniu autonomii. Na ulicach galicyjskich miast znów pojawiły się – dawno niewidziane – oznaki entuzjazmu. Z powodu cesarskich zapowiedzi 8 listopada Kraków został odświętnie ustrojony, na Wawelu bił dzwon Zygmunta, zaś w tamtejszej katedrze odprawiono uroczyste nabożeństwo. Rada miejska i Koło Polskie wystosowały do cesarza adresy dziękczynne. Więzi łączące Polaków z Habsburgami zdawały się odnawiać. Jednak prowadzone w pierwszych miesiącach 1917 r. rozmowy na temat zakresu zapowiedzianego wyodrębnienia prowincji i mającej obowiązywać w niej konstytucji nie przyniosły pożądanych rezultatów. Nowy cesarz Karol I postanowił za to w maju 1917 r. zwołać pierwszy raz od początku wojny Radę Państwa. Zaktywizowało to polityków w Galicji. Przed wznowieniem obrad parlamentu członkowie Koła Polskiego przyjęli deklarację stwierdzającą, że jedynym celem Polaków w tej wojnie jest odbudowanie niepodległej Polski z dostępem do morza. Nie stało