Franciszek Józef – bohater popkultury

Cesarski hard rock. Franciszek Józef I panował dłużej, niż grają Rolling Stonesi. W dodatku cesarz, wiecznie zapracowany biurokrata, nie robił sobie dłuższych przerw w karierze, nie licząc oczywiście letnich urlopów, podczas których oddawał się spacerom i łowom. Długowieczność i długotrwałość rządów Franciszka Józefa po dziś dzień roztaczają wokół niego aurę majestatycznej stabilizacji. To zapewne z tego powodu młody, działający od 2010 r., wiedeński zespół muzyczny nazwał się właśnie Kaiser Franz Josef (w skrócie KFJ), choć oferuje publiczności nie wiedeńskie walce, lecz bardzo wtórny hard rock z angielskimi tekstami. A jednak tytuł ich pierwszego albumu „Reign begins” (początek rządów lub zaczyna się panowanie) można odczytać jako buńczuczną (i bardzo na wyrost) zapowiedź scenicznego władztwa równie długiego jak to, które sprawował cesarz. On sam pewnie by się taką deklaracją nie przejął. Można mniemać, że zareagowałby na podobne uproszczenia tak, jak na gazetowe doniesienia na własny temat: czegóż to ludzie nie wymyślą, i nie poświęcał temu skupionej na sprawach wagi państwowej uwagi. Zresztą muzyka nie emocjonowała go przesadnie. Gdy Gustaw Mahler objął dyrekcję wiedeńskiej opery i zaczął w niej wprowadzać nowe, surowe porządki, zmierzając do uczynienia z muzycznego wieczoru – jak pisze amerykański historyk muzyki Alex Ross – aktu pseudoreligijnego, co wiązało się z bezceremonialnym dyscyplinowaniem bardzo swobodnej w owych czasach publiczności, cesarz miał się poczciwie zadumać: „Muzyka to aż tak poważna sprawa? Zawsze sądziłem, że jej zadaniem jest niesienie ludziom radości”. Jak widać, daleko było Franciszkowi Józefowi do besserwisserskich ambicji swego cesarskiego przodka Józefa II, który, wedle znanej anegdoty, wytykał Mozartowi, że w „Uprowadzeniu z Seraju” jest za dużo nut. Galicyjski dobrostan. Im bardziej dotkliwa jest współczesność, tym łatwiej o sentymentalne wycieczki wstecz do pięknej epoki sprzed Wielkiej Wojny i szaleństw XX w. W polskim wydaniu to tęsknota za Galicją, której przewaga nad innymi zaborami dawała się odczuć od początku niewoli, a z biegiem lat i liberalizacji austro-węgierskiego panowania stawały się coraz wyraźniejsze. O tym galicyjskim dobrostanie pisał z przekąsem (ale i niejaką czułością) w „Traktacie poetyckim” Czesław Miłosz: „Fiakry drzemały pod Mariacką Wieżą. Kraków malutki jak jajko w listowiu Wyjęte z rondla farby na Wielkanoc”. i dalej: „Szamerowana była pierś huzarów. Po górskich wioskach szła wieść o Cesarzu, Którego powóz widział ktoś w dolinie”. A Paweł Hertz, już zupełnie poważnie, opowiadał w rozmowie z Barbarą N. Łopieńską, że bardzo lubi Franciszka Józefa, bo „monarchia austriacka po Sadowej stała się jak gdyby powtórzeniem koncepcji Rzymu czy Rzeczpospolitej Jagiellońskiej – wielkiego, dobrze rządzonego państwa, w którym wszystkie narody, wszystkie języki i religie są równouprawnione – oczywiście w teorii. Zawsze mi się monarchia austriacka podobała, cesarz zaś Franciszek Józef jest jej zwieńczeniem”. Wprawdzie galicyjska nędza szerokich mas ludu była faktem i nie wzięła się znikąd, a na uroki galicyjskiej małej stabilizacji kładł się cień ciasnego konserwatyzmu i wyrzeczenia się polskiej sprawy narodowej, lecz można sądzić, że bilans panowania Franciszka Józefa był dla Polaków korzystny. Owszem, dziś irytować mogą gromkie zapewnienia: „Przy Tobie, Najjaśniejszy Panie, stoimy i stać chcemy!” lub: „Jeszcze Polska nie zginęła, póki Austria żyje”, płynące z kręgu krakowskich stańczyków, i radykalne diagnozy krakowskiej szkoły historycznej (Michał Bobrzyński, Józef Szujski, Stanisław Smolka, ks. Walerian Kalinka), lecz dawano im odpór także ówcześnie. W 1890 r. Adam Asnyk pisał w wierszu „Historyczna nowa szkoła”: „W pełnym świetle jej dochodzeń Jasną gwiazdą lśni despotyzm I wychodzi czysto na wierzch Targowicy patryjotyzm. Gdyż Kościuszko to był wariat, Co buntował proletariat! (...) Coraz śmielsze wnioski przędzie I nicując dawne sądy Nie powstrzyma się w zapędzie, Aż dowiedzie, że król Herod Dobroczyńcą był dla sierot”. Zresztą Franciszek Józef literackimi i naukowymi polemikami także się nie emocjonował. Zdaje się, że dla literatury pięknej czynił wyjątek wtedy tylko, gdy ktoś mu z jakichś ważnych względów zasugerował jej lekturę. Władysław Mickiewicz, najstarszy syn Adama, podaje w „Pamiętnikach”, że gdy powstała sprawa sprowadzenia prochów ojca na Wawel, rzecz oczywiście oprzeć musiała się o cesarza. Na proszalnej audiencji stawili się namiestnik Galicji Kazimierz Badeni oraz poseł Jan Tarnowski. Gdy tylko wyłożyli cel swojej wizyty, Franciszek Józef oświadczył, że stanowczo odmawia, i pokazał przekład „Ksiąg pielgrzymstwa polskiego” otwarty na wersecie krytykującym współwinną pierwszego rozbioru Polski cesarzową Marię Teresę. Niewątpliwie ktoś z jego niechętnych Polakom doradców musiał natrudzić się, by ten cytat dla cesarza odnaleźć. Ważniejsze jest jednak to, że posłowie zgodę na Wawel dla Mickiewicza w końcu uzyskali, że cesarz zgodził się także na pomnik Grunwaldzki, a wcześniej usunął z tegoż Wawelu uwłaczające królewskiemu zamkowi koszary. Zapowiedź socrealizmu. Cesarz za młodu trochę rysował i szkicował (próbki tej twórczości pośród mnóstwa innych obiektów można było obejrzeć na wielkiej austriackiej wystawie przygotowanej w stulecie śmierci monarchy) i to właśnie w sztukach wizualnych najmocniej utrwalił się jego wizerunek. Liczne portrety z każdego odcinka życia i niezliczona mnogość drukowanych wizerunków spoglądających na poddanych, zdawałoby się, z każdej ściany to ikonograficzna dominanta naddunajskiego cesarstwa. Wszechobecność oblicza cesarza miała też, jak to zwykle bywa, stronę nieco satyryczną. Badacz kultury Antoni Kroh doszukuje się nawet w ikonografii tego rodzaju pierwocin socrealizmu, który zwiastować miały np. „pocztówki lat pierwszej wojny światowej. Cesarze Wilhelm i Franciszek Józef stoją przy kowadle, właśnie wykuli żelazną obręcz z napisem Deutschland – Österreich – Ungarn – Bulgarien – Türkei. Gdyby ktoś jeszcze nie pojmował, co autor miał na myśli, podpis Die Eiserne Zeit (żelazna epoka) wszystko wyjaśnia. Cesarze w skórzanych fartuchach, z zakasanymi rękawami, dzierżą kowalskie młoty, z dumą patrząc na widza, co w przypadku Franciszka Józefa, zasuszonego staruszka, jest mimowolną groteską”. Co więcej – twierdzi Kroh – „tak zwane Dzieciątko Lenin, celuloidowa broszka produkowana masowo na stulecie urodzin wodza rewolucji, to w prostej linii progenitura Dzieciątka Franciszek Józef, również jubileuszowego”. W filmie na drugim planie. Zwracając się ku najważniejszej (zdaniem Lenina) ze sztuk, ku kinu, trzeba przypomnieć o klasycznych dziś obrazach. Franciszek Józef stał się bohaterem filmowym, aczkolwiek nie pierwszoplanowym, a jakby przy okazji małżeństwa z wyjątkową, jak się zwykło uważać, damą oraz rodzinnych tragedii, w których raczej nie zawinił. Najwięcej jest więc go w filmowej trylogii Ernsta Marischki o cesarzowej Elżbiecie Bawarskiej, pieszczotliwie zwanej Sissi. Na ów największy bodaj blockbuster w dziejach austriackiej czy nawet niemieckojęzycznej kinematografii składają się: „Sissi” (1955), „Sissi – młoda cesarzowa” (1956) i „Sissi – losy cesarzowej” (1957). Rolę ekstrawaganckiej i ujmującej wdziękiem monarchini zagrała zjawiskowa Romy Schneider, zaś w szlachetnego, aczkolwiek nieco sztywnego Franciszka Józefa wcielił się Karlheinz Böhm. Czarną owcą, knującą intrygi przeciw ślicznej Sissi, jest świekra, matka Franciszka, arcyksiężna Zofia. To wystawne, cukierkowe widowisko, które do dziś ma zaprzysięgłych fanów, miało oczywiście istotne znaczenie polityczne: kreśliło obraz Austrii z czasów niewinności i dostojeństwa, pozwalając, wkrótce po wojnie, choć na chwilę zapomnieć o żywiołowym udziale Austriaków w obłędzie i zbrodniach hitleryzmu. Elżbieta powróciła niedawno w miniserialu „Sissi” z 2009 r. Tym razem fabuła, znacznie mniej sielankowa, obejmuje całe życie cesarzowej, aż do śmierci w absurdalnym zamachu włoskiego anarchisty. Gra ją Cristiana Capotondi, a rolę już nie tak posągowego cesarza odtwarza David Rott. Natomiast w 1992 r. miała miejsce w Wiedniu premiera „Elisabeth”, niemieckiego musicalu o Sissi (libretto Michael Kunze, muzyka Sylvester Levay), granego do dziś, który zdążył już obiec świat i przez lata zebrał 10-milionową widownię. Wystawiano go m.in. w Japonii, Korei Południowej i Chinach. Drugi ważny przedmiot zainteresowania filmowców to tzw. tragedia Mayerlingu, czyli tajemniczej samobójczej śmierci następcy tronu arcyksięcia Rudolfa i jego kochanki. Ekranizowano tę historię po wielekroć, w hollywoodzkim dziele ka