„Światło, oświecenie – wypisywali na sztandarach”
Czasy Tadeusza Kościuszki: zmiany w Europie i na świecie
Nowi Europejczycy: liczniejsi i zdrowsi. Europa stopniowo zmierzała ku wielkiemu skokowi liczby ludności, jaki przyniósł XIX w. Wojny ciągle jeszcze zbierały żniwo, a armie pochodzące z poboru rekruta stały się liczniejsze, co mnożyło liczbę ofiar. Sama tylko Austria straciła w XVIII w. ok. 850 tys. żołnierzy, Rosja blisko 500 tys., Francja ponad 500 tys. (przed rewolucją i wojnami napoleońskimi, które kosztowały życie dalsze 2,5 mln Francuzów), podobnie kraje niemieckie pochowały 0,5 mln poległych. Nawet skromna populacja Szwedów okupiła mocarstwowe ambicje życiem 200 tys. swych synów. Ale równocześnie rozwinęła się medycyna wojskowa, ranni nie umierali już w mękach i samotnie na polach bitew tak masowo jak wcześniej. Dla weteranów i inwalidów wojennych zakładano przytułki i szpitale. Nie byli już skazani na tułaczy los czekający ich wcześniej.
W XVIII-wiecznej Europie ciągle jeszcze śmiertelne żniwo zbierały cholera, tyfus, czerwonka, malaria i ospa. Ale nauczono się stopniowo ograniczać zasięg występowania ognisk chorobowych. Na obszarach dotkniętych epidemiami wprowadzano kordony sanitarne, izolowano ludzi zarażonych, ogłaszano spisy miejscowości, gdzie wykryto choroby. Wszystko to ułatwiała coraz sprawniejsza administracja. Do ograniczenia skutków działania chorób epidemicznych przyczyniała się też stopniowa poprawa warunków sanitarnych i coraz powszechniejsze przestrzeganie podstawowych zasad higieny. Pojawiły się nowe, sprowadzane z kolonii środki lecznicze, jak opium czy korzenie chinowca. Pozytywny skutek dały również zmiany w sposobie odżywiania się (np. upowszechnianie picia kawy i herbaty). Wielki, choć stopniowy i powolny, przełom przynosił rozwój nauk medycznych.