Współczesne odczytania postaci Tadeusza Kościuszki

Rozbijmy mit. „Królestwo za narrację!” – zawołał podczas Kongresu Kultury w Warszawie w 2016 r. literaturoznawca Przemysław Czapliński. Brakuje nam opowieści zdolnych wyrazić wspólne doświadczenie mieszkańców współczesności. Pojedyncze losy nie układają się w większą całość, nie tworzą My, do którego można by sensownie doczepić wspólne etykiety. Kim są Polacy? Obserwując debatę publiczną, kusi, by sparafrazować znane powiedzenie Churchilla o Brytyjczykach i Amerykanach: jesteśmy zbiorem ludzi, których dzieli wspólny język. Bo przecież w tym samym języku, używając tych samych pojęć w zależności od afiliacji, wyrażamy co innego. Lech Wałęsa dla jednych jest zdrajcą, dla innych bohaterem. A to tylko jeden z przykładów. Tadeusz Kościuszko uniknął podobnego losu, choć i na niego czyhają domorośli lustratorzy i wytykają m.in. petersburską darowiznę, czyli pieniądze od cara Pawła I, które naczelnik przyjął, by nie utrudniać procesu zwalniania jeńców wziętych do rosyjskiej niewoli podczas insurekcji (zwrócił je carowi, gdy sprawie nic już nie groziło. Inni z kolei wypominają Kościuszce, że był gotów uznać Aleksandra I za króla Polski. Owszem, pod warunkiem że ustanowi w Polsce ład konstytucyjny na wzór brytyjski. To wszystko jednak drobiazgi wobec potęgi legendy, jaka otoczyła naczelnika, kiedy ciężko ranny trafił do rosyjskiej niewoli. Legendy, która zręcznie produkowana przez propagatorów wszystkich orientacji stała się mitem wykorzystywanym jako fundament, na którym różne siły próbowały budować nowe projekty wspólnotowe. Kościuszko stał się najbardziej rozpoznawalnym i uznawanym w swoim czasie w świecie synem Rzeczpospolitej. Czy dziś, portretowany w sukmanie, nie prezentuje się równie anachronicznie jak ks. Józef Poniatowski rzucający się w nurt Elstery? Niegdyś księcia Pepi także otoczył kult scementowany jakże polską śmiercią w obronie beznadziejnej sprawy. Dziś postać ta może wzruszać co najwyżej entuzjastów rekonstrukcji historycznych. A Kościuszko? Miałby się od Poniatowskiego różnić w sposób umożliwiający szukanie życia poza martwym od dwustu lat ciałem? Owszem, w tym celu należy jednak rozbić skorupę mitu, by dotrzeć do konkretnej osoby – mieszkańca szczególnej epoki, która najpierw ukształtowała jego, a którą potem aktywnie kształtował także on. Epoki niezwykle ciekawej w wymiarze krajowym i globalnym, strukturalnie bardzo zbliżonej do czasów, jakie przeżywamy dzisiaj. Ostatni rycerz, pierwszy obywatel. By opisać czasy dzisiejsze, badacze społeczni coraz częściej używają pojęcia interregnum, bezkrólewia. Ukuł je włoski marksistowski filozof Antonio Gramsci, i rozumiał jako czas, kiedy stary ład społeczny się wyczerpał, nowy już nadchodzi, lecz jeszcze nie nabrał kształtu instytucjonalnego. Niewątpliwie czasem interregnum był przełom XVIII i XIX w. Warszawa w drugiej połowie XVIII w. z grajdoła liczącego 30 tys. mieszkańców przekształciła się w blisko 150-tysięczną metropolię i niewiele pod względem liczby ludności ustępowała Petersburgowi czy Berlinowi, a zdecydowanie deklasowała Pragę i miasta węgierskie. Czarna Procesja z 1789 r. przypomniała, że i w Rzeczpospolitej dojrzał do podmiotowości stan mieszczański. Francja pokazała, że stawką tej podmiotowości jest władza i nowa organizacja społeczno-polityczna. Kościuszko urodził się jeszcze w Rzeczpospolitej feudalnej, jednak zarówno formacja intelektualna w żyjącej duchem oświecenia Warszawie, a potem Paryżu, i formacja praktyczna w roli generała rewolucji amerykańskiej uczyniły zeń Człowieka Nowoczesnego. Jak podsumował życie Kościuszki historyk i filozof francuski Jules Michelet, był on ostatnim rycerzem i pierwszym obywatelem. Wprowadzałby innowacje. O jego wyjątkowości, którą warto pilnie studiować właśnie dziś, zdecydowała zdolność do wyrażania idei poprzez konkret, czyn. Takim konkretem była koncepcja wojny narodowej zainspirowana walką w Stanach Zjednoczonych, wypraktykowana podczas insurekcji 1794 r. i doteoretyzowana w broszurze „Czy Polacy wybić się mogą na niepodległość?” z 1800 r., napisanej z Józefem Pawlikowskim. W istocie nie chodzi o samą wojnę, tylko o rewolucję społeczno-polityczną, jaka w koncepcję wojny narodowej była immanentnie wpisana. Wymagała ona uznania podmiotowości innych niż szlachta sił społecznych – uznania obywatelstwa dla ludu, jakkolwiek w szczegółach byłby on definiowany. Siła tej koncepcji spowodowała, że o ile w 1792 r. Rzeczpospolita zdołała zmobilizować w obronie Konstytucji 3 maja zaledwie kilkadziesiąt tysięcy opartego na szlachcie wojska, o tyle podczas późniejszej o dwa lata insurekcji po broń sięgnęło 150 tys. chłopa. Plan się nie powiódł, co jednak nie unieważnia kościuszkowskiej metody polegającej na odwadze praktykowania idei. Nabiera ona znaczenia zwłaszcza w czasach przełomu, interregnum, gdy pojęcia wprowadzane przez filozofów, by opisać zmieniającą się rzeczywistość, domagają się ucieleśnienia poprzez włączenie do gry nierozpoznawanych wcześniej zasobów. Uznanie ludu za podmiot historii nie wynikało jedynie z oświeceniowej filozofii społecznej i pragmatyki militarnej, ale miało uzasadnienie w obowiązującej w tamtym czasie teorii ekonomicznej, fizjokratyzmie, z jego chęcią modernizacji przestarzałej gospodarki wiejskiej. Brak wolności – poddaństwo, niewolnictwo – po prostu się nie opłacał, był nieefektywny w wymiarze jednostkowym, jak i społecznym. Błędem byłoby uznać, że Kościuszko po prostu propagował czysty liberalizm. Owszem, wolność była dla niego wartością nadrzędną, ale abstrakcyjna wolność byłaby pustym frazesem. Wolność jako idea wymagała wsparcia ze strony społeczeństwa poprzez obudowanie jej konkretną infrastrukturą umożliwiającą pełną realizację idei. Warto wczytać się w notę do Adama Czartoryskiego z 19 lipca 1815 r. Zaczyna się jak dobry, nowoczesny podręcznik polityki rozwojowej: „Jasnym jest i każdy to widzi, że rozkwit narodu zależy od jak największej liczby osobników szczęśliwych. Szukajmy obecnie u siebie sposobów, jak ich takimi uczynić”. No więc jak? Wolność? Oczywiście, ale „wybaczcie – sama tylko wolność nie daje wieśniakowi i jego rodzinie utrzymania. Musi on zarobić na życie bądź pracą, bądź rzemiosłem albo przemysłem lub też przez posiadanie na własność ziemi, co jest najkorzystniejsze dla kraju, inaczej uczyni się z nich złoczyńców”. To spostrzeżenie emerytowany naczelnik rozwinął w liście do księcia szeregiem rekomendacji praktycznych dla władz publicznych. Znowu nacisk na praktykowanie humanistycznych i oświeceniowych idei. Dogadałby się z noblistą. Podobnie rzecz się miała w odniesieniu do Stanów Zjednoczonych, gdzie Kościuszko podczas lat walki zarobił niezłą sumę, przez wiele lat niewypłacaną przez młodą republikę. To niejedyna zaległość, z jaką nie radziły sobie Stany – inna dotyczyła niewolnictwa czarnoskórych mieszkańców. Kościuszko powierzył Tomaszowi Jeffersonowi testament. Zobowiązywał w nim współtwórcę USA i dwukrotnego prezydenta do tego, by pieniądze przeznaczył na uwolnienie swoich niewolników (a gdyby starczyło, to i innych) oraz zapewnienie im odpowiedniej edukacji, by z owej wolności mogli właściwie skorzystać. Jefferson odmówił realizacji testamentu. Czy realizacja woli Kościuszki zmieniłaby bieg historii, przyspieszając likwidację niewolnictwa? Czy obyłoby się bez krwawej wojny domowej? Oczywiście takie rozważania nie mają wiele sensu – zalecenia Kościuszki, i dla Czartoryskiego, i dla Jeffersona, choć konkretne i praktyczne, rozbijały się o mur zastanej struktury interesów i relacji władzy. Priorytetem nie było uczynienie jak największej liczby osobników szczęśliwymi, lecz reprodukcja istniejących oligarchii. Nie spieszmy się jednak z zarzuceniem Kościuszce naiwności – podczas insurekcji pokazał, że jest realistą. Doskonale wiedział, że każda rewolucja musi zmierzyć się z siłami dążącymi do utrzymania status quo. Nawet jednak chwilowa przegrana nie musi unieważniać projektu. Zwłaszcza że gdyby napisać go współczesnym językiem, to pomysły Kościuszki można by uznać za wykład współczesnej koncepcji rozwoju, propagowanej m.in. przez amerykańską filozofkę Marthę Nussbaum i indyjskiego ekonomistę wyróżnionego Noblem Amartyę Sena pod nazwą capability approach. Polegała ona na uznaniu, że każda osoba godna jest wolności, co z kolei jest stymulatorem rozwoju rozumianego jako możliwość dobrego życia. Wolność jednak wymaga wzmocnienia poprzez zapewnienie każdemu warunków umożliwiających jak najlepsze wykorzystanie własnego potencjału. Wystarczy chwilę się zastanowić, by uznać takie stwierdzenie za oczywiste. Trudniej przekształcić je w skuteczne działanie, które byłoby w stanie skruszyć opór reakcji. Sposobem najlepszym jest dowód praktyczny, pokazanie, że zmiana polegająca na uznaniu i upodmiotowieniu wykluczonych przyniesie korzyść nie tylko emancypowanym jednostkom i grupom, ale także społecznej całości. Jak? Zwiększając jej potencjał rozwojowy, obronny, polityczny. Nie bałby się projektów społecznych. Kościuszko zapewne czułby się jak u siebie w domu we współczesnym Medellin, gdzie od dekady trwa społeczno-polityczna rewolucja. Władze miasta uznawanego jeszcze na początku lat 90. XX w. za najbardziej niebezpieczne w świecie stwierdziły, że nie stać ich na utrzymywanie sfer wykluczenia i biedy. Mieszkańcy dzielnic nędzy odciętych od miejskiej infrastruktury zostali potraktowani nie jak koszt dla „zdrowej” części metropolii, lecz jak rozwojowy zasób wart włączenia poprzez odpowiednio zaprogramowaną interwencję publiczną. Polegała ona na działaniach symbolicznych (uznanie podmiotowości i godności wykluczonych), kulturowych (zwiększenie dostępu do edukacji i kultury) oraz infrastrukturalnych (połączenia komunikacyjne z resztą miasta, modernizacja przestrzeni publicznej). Zadziałało, Medellin weszło do podręczników jako przykład skutecznej pozytywnej zmiany społecznej. Kościuszce mogłoby się podobać się też w Rożawie, kurdyjskiej enklawie na północno-wschodnim syryjskim pograniczu. Realizowany jest tam projekt radykalnej demokracji, którego elementem jest pełne upodmiotowienie kobiet. Gwarantem realizacji praw obywatelskich i politycznych jest pełnoprawny udział kobiet w siłach zbrojnych. Ta nowa formuła milicji ludowej pokazała swą skuteczność w walce z ISIS, a jednocześnie chroni podmiotowe prawa kobiet przed siłami reakcji ujawniającymi się wewnątrz wspólnoty. Na pewno też bez problemu naczelnik znalazłby wspólny język ze współczesnymi hakerami. Hakerami z klasycznej definicji, czyli nie z elektronicznymi przestępcami