Kościuszkowskim szlakiem po dzisiejszej Polsce

Warszawa. To tu w 1765 r. 19-letni Tadeusz Kościuszko wstąpił do Akademii Szlacheckiego Korpusu Kadetów. Szkoła miała siedzibę w Pałacu Kazimierzowskim (dawny letni pałac ostatnich polskich królów). Dziś jest on częścią kampusu uniwersyteckiego przy Krakowskim Przedmieściu. W pałacu, przebudowanym w XIX w., ma siedzibę Rektorat UW. Poza pałacem warto obejrzeć cały zabytkowy kampus i Muzeum UW. Blisko stąd do kaplicy Zamku Królewskiego, w której po latach wędrówek po różnych krajach i tymczasowych miejscach spoczynku złożono urnę z czarnego kamienia z sercem Kościuszki. O budowie pomnika Kościuszki w Warszawie mówiono od 1917 r. Stolica wcześniej jednak (w 1985 r.) doczekała się pomnika kościuszkowców – żołnierzy 1. Dywizji sformowanej nad Oką. Pomnik naczelnika w mundurze amerykańskiego generała (kopia monumentu odsłoniętego w 1910 r. w Waszyngtonie) stanął dopiero w 2000 r. na placu Żelaznej Bramy, w miejscu usuniętego pomnika Poległym w Służbie i Obronie Polski Ludowej. W Warszawie stoi też pomnik mistrza szewskiego Jana Kilińskiego, jednego z przywódców insurekcji warszawskiej, a u zbiegu ulic Jagiellońskiej i al. Solidarności metalowy krzyż poświęcony ofiarom rzezi Pragi. Tablica głosi: „Zginęli, bo byli Polakami. Mieszkańcom Pragi pomordowanym przez wojska Suworowa 4 listopada 1794 r. Rodacy”. Zapadła już decyzja o budowie większego pomnika ofiar tej rzezi, który prawdopodobnie stanie w miejscu, gdzie w latach 1945–2011 stał pomnik Braterstwa Broni, zwany też pomnikiem Czterech Śpiących i Trzech Walczących. Maciejowice. Zachował się tu układ urbanistyczny z czasu lokacji miasta w 1557 r. Przy wielkim rynku (220×50 m) stoi pomnik naczelnika i klasycystyczny ratusz, w którym jest m.in. muzeum Kościuszki. Pod Maciejowicami przegrał on bitwę, został w niej ranny i pojmany w niewolę. W pobliżu jest kilka miejsc, w których już od lat 60. XIX w. upamiętnia się dowódcę i jego ostatnią bitwę. W Krępie, w miejscu wzięcia go do niewoli, w 1861 r. usypano kopiec, na którym w 1917 r. postawiono krzyż. W Podzamczu, w krajobrazowym parku w stylu angielskim, trafimy na zdewastowany pałac, ledwie co odzyskany przez Zamoyskich. Kościuszko spędził w nim noc przed bitwą, a po niej trafił tam jako jeniec. Przy pałacowym podjeździe znajdziemy tablicę oraz kamień. Upamiętniają one „miejsce ostatniego boju” i... lipę, pod którą wódz powstania był opatrywany z ran. Tzw. drzewo Kościuszki z tablicą „Pod tym drzewem wypoczywał przed bitwą...” stoi przy drodze z Oronnego do Sobolewa. Przy wjeździe do Maciejowic od strony Podzamcza nie można nie zauważyć głazu z inskrypcją ku czci Kościuszki i jego żołnierzy oraz kilkunastu ok. 8-metrowych kos z ostrzami na sztorc, wbitych wokół znicza. W muzeum (www.gok-maciejowice.pl/oferta/o-muzeum) można obejrzeć makietę pola bitwy wykonaną przez studentów z Sankt Petersburga, portrety Kościuszki, militaria i mundury z czasów bitwy, banknoty, grafiki i druki związane z tradycją kościuszkowską oraz bok drewnianego łóżka z pałacu w Podzamczu, w którym leżał ranny wódz, co ma potwierdzać wygrawerowana tabliczka. Połaniec. 7 maja 1794 r. w obozie warownym pod Połańcem Kościuszko ogłosił słynny uniwersał „urządzający powinności gruntowe włościan”, przyznający ograniczoną wolność pańszczyźnianym chłopom i ułatwiający pobór rekrutów spośród nich do powstańczych wojsk. Na pamiątkę wydarzenia na skraju osady w 1917 r. usypano wysoki kopiec z krzyżem i pamiątkowym kamieniem. Dziś na szczyt wchodzi się po kilkudziesięciu kamiennych stopniach, które deskorolkowcy zaadaptowali na nielegalny skate park. Dlatego w poprzek schodów ustawiono solidne bariery z tabliczką „Zakaz zjazdu schodami”. W Połańcu możemy odwiedzić Galerię Kościuszkowską, następnie izbę pamięci w podstawówce, której patronem jest naczelnik, oraz obejrzeć jego pomnik postawiony w 1984 r. przy ul. B. Głowackiego wśród typowych peerelowskich bloków. W granitowym posągu (spod dłuta prof. Adama Myjaka) trudno ponoć rozpoznać Kościuszkę, dlatego Stanisław Jarzyna, pochodzący stąd emigrant, zbiera w USA środki na drugi pomnik, który miałby stanąć na placu Uniwersału Połanieckiego (dawnym rynku). Racławice. W 2004 r. rozporządzeniem prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego niektóre obiekty i teren historycznej bitwy w Racławicach, Janowiczkach i Dziemierzycach zostały uznane za Pomnik Historii. W granicach 520-hektarowego historycznego zespołu znalazły się m.in. 13,8-metrowy kopiec Kościuszki usypany w latach 1926–34 na wzgórzu Zamczysko, wielki pomnik (10,5 m) Bartosza Głowackiego stojącego na armacie z czapką w jednej i kosą w drugiej dłoni, postawiony w 1994 r. (autorem jest prof. Marian Konieczny), dwa ziemiańskie dwory, cmentarz Bratnie Mogiły i willa w stylu dworkowym Walerego Sławka, którą sanacyjnemu premierowi podarowali koledzy z legionów i rządu. Sławek zamierzał willę ofiarować na Muzeum Kościuszkowskie, ale przed samobójstwem nie wykonał formalnych kroków. Kopiec przysłaniają dziś coraz wyższe drzewa rosnące na Zamczysku, a dwór w Janowiczkach i willa Sławka pilnie wymagają remontu. Trzyma się odlany z brązu Bartosz, spoglądający z wysoka na przeprowadzane tu rekonstrukcje historycznej bitwy, a także wybory Chłopa Roku. Niedaleko Racławic leżą Niezwojowice, w których można obejrzeć Teatrum Bitwy pod Racławicami. Janusz Król w swojej edukacyjnej zagrodzie (www.bitwaraclawicka.pl) zbudował ruchomą okrągłą makietę o powierzchni 40 m kw., na której odtworzył okolice Racławic (pagórki z polami i laskami, wiejskie chaty) i umieścił ok. 300 figur z lipowego drewna, m.in. polskich i rosyjskich żołnierzy, kosynierów, bab modlących się pod krzyżem i udzielającego sakramentów księdza. Przez 20 minut – tyle trwa pełny obrót makiety – widzowie mogą wysłuchać opisu bitwy. W rolę narratora wcielił się Andrzej Seweryn. Kraków. Nie sposób w jeden dzień poznać wszystkie tutejsze miejsca i zbiory związane z osobą Kościuszki. Tablice pamiątkowe wmurowano m.in. w ścianę Kamienicy pod Orłem – Rynek Główny 45 (młody kapitan korpusu kadetów zatrzymał się tu w 1775 r. na jedną noc w drodze do Saksonii), na murach Kaplicy Loretańskiej (upamiętnia święcenie pałasza, który Kościuszko „dobył w obronie woln