Listy Ludwika z Sosnowskich Lubomirska do Kościuszki 21 maja 1789 w Sosnowicach Rzuć okiem, drogi przyjacielu, na datę tego listu, a ujrzysz, że jestem w miejscu wspomnień. Nie mogę go też opuścić bez dania Ci wiadomości o sobie i nie wyraziwszy życzenia, abym je otrzymała od Ciebie. (...) Oddana myślom swoim, śród obrazu wiosny rozkwitającej przebiegłam miejsca nastręczające mi wspomnienia to przykre, to przyjemne. Pierwszych więcej daleko, jak wiesz to dobrze, drogi przyjacielu. Dosyć, że pobyt mój tutaj zawsze mnie rozrzewnia i przepędzam całe godziny na rozpamiętywaniu przeszłości. (...) Teraz pogadajmy trochę o Tobie samym. Przed wyjazdem moim z Warszawy była mowa o Tobie, drogi przyjacielu, a król, wspominając o rycinie, którą mu dałeś, rozczulał się nad Tobą (rozczulanie się, jak wiesz, przychodzi mu bardzo łatwo), chwalił zachowanie się Twoje w Ameryce i rzekł, że trzeba Ci koniecznie zapewnić stopień wojskowy. Obecna księżna Radziwiłłowa, która często mówi mi o Tobie, podtrzymywała dobre usposobienie króla, popierając Twoją sprawę. Przed opuszczeniem Warszawy rozmawiałam o Tobie ze wszystkimi przyjaciółmi, a możesz być pewny, że masz ich wielu. (...) Piszę Ci to wszystko, drogi przyjacielu, w altanie, którą znasz, dotychczas bowiem lękam się, aby mnie matka moja nie podpatrzyła. Nazwisko Twoje nie przechodzi nigdy przez jej usta, jest ono wymazane z jej alfabetu, lecz doskonale za to przechowało się w moim. Rozmawiano często o Tobie z mymi kuzynkami, panną Teklą Sosnowską, którą bardzo kocham, i ze Starościanką. Gdyby pierwsza była majętniejszą, chciałabym, żebyś się z nią ożenił, bo to osoba nadzwyczaj dobra i zawsze ładna. Odpowiedź swoją, drogi przyjacielu, prześlij mi pod adresem mojej siostry w Horynce. (...) W połowie czerwca z Horynki wyjechać mam do Spa, aby zobaczyć się z synem moim Henrykiem i księżną marszałkową, jeżeli pan mój i władca – to jest ta istota, którą mężem nazywamy – przyśle mi swoje zezwolenia i pieniądze. (...) Nie myślę nigdy o Tobie bez pewnego wzruszenia serca i duszy. I rzecz to bardzo prosta – dusza moja nie jest niewdzięczną, a Tyś w niej rozwinął pierwsze uczucie tkliwości. Nieszczęścia Twoje zawsze mnie żywo obchodziły i chciałabym własnym szczęściem okupić szczęście Twoje i zadowolenie. (...) Niechaj żaden z dni Twoich, które jako filozof tak dobrze umiesz zapełniać, nie upłynie bez wspomnienia o najlepszej Twojej przyjaciółce. J. L. L. *** Kościuszko do Tekli Żurowskiej z Międzyboża, 1791 r. Nigdy a nigdy o tobie nie zapomnę. Mocno jesteś w mym sercu wrażona, aby odmiana sprawić (się) mogła przez czas lub odległość. Prędzej twoje (uczucie) zmieni się widokiem młodszych, grzeczniejszych i bogatszych, jak ojciec ma nadzieję. Ale żartuję, twoje serce wiem, że tchnie duchem przywiązania. Twój umysł dalekim jest od rządzenia się powierzchownością. Chcesz tylko szczerego serca i masz go we mnie (...) Bóg by dał, abyśmy żyć mogli razem, Bóg by dał, aby ojciec mógł ozdrowieć, zapewne by inszym widział mnie okiem albo nie miał łatwowierności i nie powodowałby się przez drugich. (...) Może pobłądziłem w pisaniu do ojca, ale otwartość zawsze na to narażoną jest. Nie umiem myśleć i mówić inaczej, prawda w sercu i w ustach moich jest zawsze, a każdy ma nieprzyjaciół mniej lub więcej (...). A tyś serca mojego ożywienie, i co miałaś być słodyczą całego życia mego, Teklusiu, daruj, że wyrazów stosownych nie znajduję w tym momencie, lecz z przytuleniem chustki do mych oczu skłaniam głowę moją do ucałowania twych nóżek, z przywiązaniem stałym na zawsze. Nie podnaszaj mnie, ale podepcz wszystkie mojej przyjaźni dowody i utop w zapomnieniu moje dla ciebie kochanie. Odrzucony od ojca i od ciebie być muszę. Obraz jednak twój w mym sercu zawsze będzie, twym duchem oddychać będę i twym sercem żyć będę; gdzie się obrócę, cień twój śledzi mnie zawsze. Umysł napełniony obiektem we wszystkich widokach twój portret znajduje, chociaż mnie czyni nieszczęśliwym, niech ciebie znajdę najpomyślniejszą. T. K. *** Kościuszko do siostry, Anny Estkowej [wrzesień 1792] Pozwól mnie, moja Siostro, uściskać Ciebie, a że może będzie to ostatni raz, który mi daje to ukontentowanie, życzyłbym, abyś wiedziała moją wolę, że zapisuję Tobie dziedzictwem Siechnowicze, a ty albo jednemu z synów swoich, albo wszystkim (zapisać) masz prawo, pod warunkiem jednak, aby Zuzannę [ciotka] i Faustyna [stryj] aż do śmierci z wygodą wszelką zachować; ażeby gospodarze w całej wsi z każdego domu nie robili jak tylko dwa dni męskiej pańszczyzny, zaś kobiecej wcale nie. Żeby w inszym kraju, gdzie mógł rząd zabezpieczyć wolę moją, zapewne bym wolnymi ich uczynił, ale w tym potrzeba to zrobić, co można pewnie, ażeby ulżyć ludzkości cokolwiek, i pamiętać zawsze, że w naturze wszyscy równi jesteśmy, że cnoty, bogactwa i wiadomości czynią tylko różnicę, że powinniśmy mieć wzgląd na ubogich i oświecać niewiadomość prowadząc do dobrych obyczajów. Posyłam ci przeto podpis mój, abyś w tej myśli mojej chciała prawnie zrobić, aby na potem albo ciebie, albo twoich synów nie kłócono. Bywaj zdrowa. Ściskam Ciebie z najczulszym sercem T. Kościuszko *** Kościuszko do Jeffersona [prawdopodobnie październik 1798 r., z Paryża] Kochany Przyjacielu! Przyjazne usposobienie Rządu Francuskiego naprawdę sprzyja interesom Stanów Zjednoczonych. Sądząc po ostatnich tego dowodach, nie powinieneś wątpić, że chce on utrzymać pokój i doskonałą harmonię z Ameryką. Przedtem pewne osoby przedstawiały mu opacznie fakty odnoszące się do Twego kraju, teraz wszakże doskonale jest z nimi obznajmiony (...). Na moje tutaj starania możesz liczyć (...). Proszę Cię o przyjacielskie dopilnowanie, abym mógł punktualnie odbierać swoje pieniądze tu w Paryżu. (...) Twój zawsze oddany przyjaciel T. Kościuszko *** Jefferson do Kościuszki Filadelfia, 21 lutego 1799 r. Kochany Przyjacielu! Twoje dwa listy (...) doszły rąk moich dopiero 25 grudnia. (...) Dzielił nas wtedy miesiąc od pobrania Twojej drugiej dywidendy (6 lutego). Od tamtej pory rzeka była zamarznięta, statek żaden nie wypłynął, i tym się tłumaczy bardzo długi odstęp czasu między pierwszym Twym listem a niniejszą odpowiedzią, a i teraz jeszcze nie wiemy, aby jaki statek odpływał do Amsterdamu (...). Pan Barnes, któremu powierzone są wszystkie szczegóły spraw Twoich, pobrał dwie Twoje dywidendy, każda po 480 dolarów, wraz z tym listem przekaże zatem (...) 1000 dolarów, w tym sumy otrzymane ze sprzedaży. Próbowaliśmy sprzedać na licytacji część rzeczy zostawionych przez Ciebie, takich jak sprzęty kuchenne ect., które poszły prawie za nic. Poleciłem więc, aby inne, cenniejsze przedmioty oszacował ktoś znający się na rzeczy i aby je sprzedać prywatnie. W ten sposób futro Twoje ocenione zostało przez uczciwego tutejszego kuśnierza na 25 dol. Podług tego, co kosztują kuny, gdy na wyprzedaży nie przyniosłoby i 10 dol. Jakieś srebrne łyżki sprzedano na wagę, bieliznę stołową i niektóre inne rzeczy spróbuje się sprzedać wedle szacunku, ale odzieży Twojej nie da się w żaden sposób godziwie sprzedać. Tobie zaś może się ona przydać, kazałem ją tedy wysłać do Amsterdamu; koszt frachtu będzie znikomy. Ponieważ pana Niemcewicza nie widziałem ani razu od czasu, kiedym stąd wyjechał zeszłego lata, o Twojej skrzyni ze srebrami nic nie wiedziałem. Sądziłem, że ją zgodnie z Twoim życzeniem przyjął, ale onegdaj wieczór przybył tu i w rozmowie wspomniał, że zostawił ją w Twoim imieniu pod opieką doktora Rusha. (...) Obejrzałem ją natychmiast. Zawiera 4 lichtarze i szczypce do objaśniania świec, 4 podstawki do flaszek, 2 puchary, 3 tace i koszyk na pieczywo, z inicjałami na każdej sztuce pasującymi tylko do Ciebie; można by je przeto sprzedać za cenę kruszcu jedynie, poświęcając wartość roboty. (...) postanowiłem, że pojadą razem z odzieżą do Amsterdamu. (...) Jednocześnie pojedzie szabla przesłana Ci przez Klub Angielskich Wigów. (...) Uzyskałem od Sekretarza Skarbu zlecenie dla (...) bankierów Stanów Zjednoczonych, aby Ci wypłacili tę część Twojej należności, której wskutek nieporozumień tak długo nie otrzymałeś. Opiewa ono na 7162 floreny banco. Ogromnie pragnąłem odebrać te pieniądze tutaj i ulokować je w akcjach bankowych, gdyż to by powiększyło Twój roczny dochód o jedną czwartą, ale to się uskutecznić nie dało. (...) Pan Barnes (...) będzie odtąd przekazywał Twoją dywidendę co pół roku w miarę, jak będzie pobierana, to jest w sierpniu i lutym. O polityce muszę pisać oględnie z obawy, aby nie wpadło to w ręce osób, które ani Ciebie, ani mnie nie kochają. (...) ufam, że my tutaj zdołamy zachować azyl, gdzie Twoje umiłowanie wolności i bezinteresowny patriotyzm doznają opieki i czci, i gdzie znajdziesz w sercach amerykańskiego ludu wiele owego szacunku i przywiązania, co płoną w piersi przyjaciela piszącego niniejsze słowa, który modląc się szczerze o Twe zdrowie, szczęście i powodzenie i pozdrawiając Cię serdecznie, mówi Ci tymczasem adieu. *** Kościuszko do Jeffersona 14 sierpnia 1800 r. Kochany Panie! Miałem zaszczyt otrzymać Twój list (...), w którym zawiadamiasz mnie (...) i o tym, że przesyłasz przez pana Barnesa szkic mojej ziemi. (...) Ziemię tę potrzeba zasiedlić. Czy możesz postarać się o jednego lub więcej dzierżawców cieszących się dobrą reputacją, każdego na sto akrów? Oddałbym im grunt na pięć lat za darmo pod warunkiem, że po tym czasie płacić mi będą czynsz o jeden procent niższy niż w tej części kraju, lub na innych warunkach (...). Masz tu tylu przyjaciół, że muszę się spieszyć, aby pierwszy złożyć Ci uszanowanie jako prezydentowi Stanów Zjednoczonych. Ufam, że na tym stanowisku pozostaniesz takim samym zawsze dobrym, prawym Amerykaninem, filozofem i moim przyjacielem. (...) T. Kościuszko *** Jefferson do Kościuszki Monticello, 26 lutego 1810 r. Kochany Jenerale i Przyjacielu! Rzadko pisywałem do Ciebie; nigdy inaczej, jak przez pewne okazje i unikając wszelkiej materii politycznej z obawy, aby pochodząc od kogoś na takim stanowisku, jakie zajmowałem, nie było to uważane za krzywdę dla naszego kraju, albo może nie wzbudzało nawet zawiści naprzeciw Tobie. Listy moje w owym przeciągu czasu musiały być suche. Teraz usunąwszy się od spraw publicznych (...) to, co piszę, pochodzi ode mnie samego (...) nikomu oprócz mnie nie może być przypisanym. (...) Usunąłem się do Monticello, gdzie na łonie rodziny i otoczony książkami używam spoczynku (...) w ostatnich dniach mego pobytu w Waszyngtonie, mimo wszelkiej mej ostrożności, przychodziły mi rachunki w takiej niezmiernej masie, że przeszły wszystkie środki, którymi mogłem rozrządzać, o dziesięć lub dwanaście tysięcy dolarów. Przyjaciel jeden usłużył mi z gotowością co do znacznej części tego niedostatku (...). Kiedym się martwił co do reszty, pan Barnes nasunął mi myśl, że skarb ma spłacić znowu wszystkie 8-procentowe obligacje, że dotąd Twoich (...) nie odebrał i nie lokował na inny sposób, że zamyślał lokować je w akcjach bankowych, ale rozumie, że gdybym Ci płacił procent równy dywidendom tych akcji bankowych, będzie to dla Ciebie obojętnym, z jakich rąk ten dochód płynie, i że Twoje 4500 dolarów, będące właśnie do użycia, zupełnie pokryją pozostały mój niedobór. (...) pomyślałem, że gdybyś był na miejscu, (...) dobre Twe serce miałoby w tym przyjemność, że przy odbieraniu punktualnie procentu na swoje utrzymanie, kapitał będzie jakiś czas obrócony na uwolnienie przyjaciela z kłopotu. Dałem tedy p. Barnes na piśmie rewers na ten dług, a on użył Twego 8-procentowego kapitału na zakończenie moich interesów. Byłem tym więcej do tego ośmielony, że wiedziałem, iż nie było Twoim zamiarem ściągnąć ten Twój kapitał za swego życia z tego kraju. (...) Twój stały i serdeczny przyjaciel Th. Jefferson *** Kościuszko do Jeffersona 1 marca 1811 r. Mój godny Przyjacielu! Prawda, żem rzadko, bardzo rzadko miał zaszczyt odbierać Twoje listy, które były zresztą nawet suche i krótkie, toteż i sam nie pisałem, nie chcąc się narzucać. Przykro mi było, przyznaję, zaliczać Cię do tych, co stosownie do okoliczności uczucia swe odmieniają. Przebacz mi teraz, jeślim i ja w przyjaźni stygnąć się zdawał, ale bądź pewien, że szacunek mój zawsze pozostawał jednaki (...). Podczas Twojej prezydentury zgoła nie wiedziałem, co się u was dzieje, i wszyscy się tu dziwili, żem żadnych wieści od Ciebie nie otrzymywał, aleś mnie może o nieostrożność posądzał (...). Pochwalam wszystko, coś zrobił z moim funduszem i pokładam w Tobie pełne zaufanie, proszę tylko, aby odsetki wypłacano regularnie, i chciałbym bardzo, żeby było możliwe przesyłać je inną drogą niż przez Anglię, gdyż w ten sposób dużo tracę, a bogaty nie jestem. Ściskam Cię z całego serca. Przyjmij wyraz uczuć przyjaźni, szacunku i najwyższego poważania T. Kościuszko *** Kościuszko do Jeffersona 15 maja 1814 r. Kochany Przyjacielu! Zdaje mi się, że obaj cierpimy w tym roku – Ty przez Anglię, a ja przez Ciebie, gdyż za miniony rok 1813 nie otrzymałem procentów od mojej sumki u was ulokowanej, a przecież bardzo mi ich potrzeba. Wiem, że wojna mogła przeszkodzić w komunikacji z Francją, ale postaraj się przesłać mi je przez Anglię lub Holandię. Ściskam Cię tysiąc razy z całą przyjaźnią i szacunkiem Szczerze oddany T. Kościuszko *** Jefferson do Kościuszki 28 czerwca 1814 r. Kochany Przyjacielu i Generale. List Twój (...) sprawdził to, czegośmy się od niejakiego czasu obawiali, żeś doznał bolesnego zawodu z przyczyny przerwy w odbiorze Twojej rocznej stąd należności. P. Barnes stale pracował nad wynalezieniem jakiejś drogi do przesyłki, ale z powodu embargo i blokady, a w następstwie ustania prawie wszelkiej komunikacji z Europą, było to absolutnie niemożebnym do wykonania. (...) Wielkie wypadki, mój kochany Przyjacielu, zaszły w Paryżu. Spodziewam się i wierzę, że one będą na korzyść dla świata, a w szczególności życzę, aby taki był ich skutek dla Twej ojczyzny i dla Ciebie osobiście. (...) W każdym stanie okoliczności zostaję Twoim wiernym przywiązanym przyjacielem Th. Jefferson *** Kościuszko do Jeffersona 14 lipca 1814 r. Kochany Przyjacielu! Czas mija na czekaniu, a potrzeba rośnie proporcjonalnie do szczupłości moich dochodów. Zmiłuj się, poszukaj innego sposobu przesyłania mi pieniędzy. Jużem zmuszony pożyczać, co mnie bardzo gniewa (...) ale zechciej przyjąć zapewnienie o przyjaźni mojej i najwyższym poważaniu T. Kościuszko *** Jefferson do Kościuszki 15 czerwca 1817 r. Bardzo się zmartwiłem, kochany Przyjacielu i Generale, kłopotami, jakie Ci sprawił brak punktualności w przekazywaniu Ci pieniędzy, lecz z nie mniejszym zadowoleniem dowiedziałem się z Twego listu do pana Barnesa, żeś je w końcu otrzymał. (...) Czy nie byłoby Ci teraz, kochany Przyjacielu, lepiej tu niż w Solurze? Że towarzystwo paryskie jest lepsze od naszego, na tośmy się zgodzili – ale wszystkim miejscom w Europie pod tym względem prymu nie oddamy. Jeśli lubisz żyć w mieście, osiądź w kwakierskiej Filadelfii. Jeśli na wsi, najchętniej rzekłbym: przyjedź do Monticello i bądź członkiem naszej rodziny. Kiedyś wszakże protestowałeś przeciw temu twierdząc, że naruszyłoby to Twoją niezależność – chociaż to my bylibyśmy zależni od Ciebie, zażywając szczęścia Twojego towarzystwa. Ale jeśli tak będzie prościej przyjedź i wybuduj albo najmij sobie dom tak blisko, by co dzień z nami wieczerzać. Mamy tu zdrową okolicę i znakomite towarzystwo w sąsiedztwie. (...) Pomyśl o tym poważnie, kochany Przyjacielu; dokończ wolnego życia w wolnym kraju. Przybądź złożyć swe kości obok moich na cmentarzu Monticello. Będzie to także najlepszy sposób, aby Twoje fundusze znalazły się w jednym miejscu z Tobą – a mnie pozwoli wyrazić Ci osobiście owe zapewnienie serdecznej przyjaźni i szacunku, które teraz powierzyć muszę niepewnym losom tego listu. Th. Jefferson *** Kościuszko do Jeffersona 15 września 1817 r. Kochany i szanowny Przyjacielu! Wszyscy posuwamy się w latach (...) Wdzięczny Ci jestem bardzo za uprzejme zaproszenie; wszelako leży mi bardzo na sercu kraj mój, a potem przyjaciele i znajomi, i czasem miło mi jest radą im jaką służyć. Jestem jedynym prawdziwym Polakiem w Europie, wszystkich innych okoliczności uczyniły poddanymi różnych mocarstw. Powiesz mi może: oto najnędzniejszy ze stanów. Tak, zapewne, ale właśnie dlatego tym bardziej potrzebuje się rady. Niezależnym można być wszędzie, kochany i czcigodny przyjacielu, jeżeli myśli się dobrze, dobrze rozumuje, jeśli się ma dobre serce, ludzkie uczucia i charakter mocny, prawy i szczery (...). Ściskam Cię po tysiąckroć, nie na sposób francuski, lecz z głębi serca, i zapewniam o mym wysokim poważaniu. T. Kościuszko Dokumenty z okresu insurekcji 1794 r. Przysięga złożona w Krakowie 24 marca 1794 r. Ja, Tadeusz Kościuszko, przysięgam w obliczu Boga całemu Narodowi Polskiemu, iż powierzonej mi władzy na niczyi prywatny ucis