Dzieje Niepodległych Indii

Konsolidacja państwa. 15 sierpnia 1947 r. Dźawaharlal Nehru w swoim słynnym przemówieniu w Czerwonym Forcie w Delhi proklamował niepodległość Indii. Jednym z najważniejszych zadań nowego państwa była konsolidacja terytorium, które objęło obszary pod zwierzchnictwem brytyjskim, a także tzw. państwa książęce (princely states). Wiedziano, że Pakistan obejmie terytoria zamieszkane w większości przez muzułmanów, zaś księstwa przyłączą się do Indii lub do Pakistanu. Granice z Pakistanem w Pańdźabie i Bengalu były jasne, jednakże w przypadku niektórych księstw zastosowano rozmaite środki nacisku, a w Hajdarabadzie i Dźunagadhu musiała interweniować indyjska armia, aby dokonać przyłączenia. Najbardziej problematyczne okazało się księstwo Dźammu i Kaśmiru, gdzie lokalny władca próbował grać na niepodległość, lecz do jego kraju przeniknęli bojownicy z Pakistanu. Zmusiło go to do ubiegania się o pomoc w Nowym Delhi (stolicy Republiki Indii; jest ona praktycznie dzielnicą Delhi mającego status narodowego terytorium stołecznego), które jednak zażądało, by przyłączył księstwo do Indii, co uczynił. Wybuchła pierwsza wojna indyjsko-pakistańska, zakończona rozejmem w 1949 r. i ustaleniem linii wstrzymania ognia (ceasefire line) pomiędzy oboma państwami. Ostatnim etapem było przyłączenie kolonii francuskich i portugalskich, przede wszystkim największej posiadłości w Goa. Te pierwsze anektowano drogą negocjacji dyplomatycznych w pierwszej połowie lat 50.; Portugalia natomiast stawiała opór, jednakże w 1961 r. wojska indyjskie wkroczyły na te tereny, przyłączając je do niepodległego państwa. Ustrój polityczny. Indyjskie elity polityczne żywiły przekonanie, że system powinien być demokratyczny. Demokracja tylko do pewnego stopnia była spuścizną brytyjskiego kolonializmu (który zresztą nie był demokratyczny), lecz wynikała też z ogromnego zróżnicowania społeczności zamieszkujących Indie, a także z tradycji samorządu sięgających czasów starożytnych. Demokracja indyjska okazała się, pomimo rozmaitych niedociągnięć, systemem trwałym i zapisanym głęboko w świadomości obywateli. Jedynej próby wprowadzenia autorytaryzmu, podjętej przez Indirę Gandhi w latach 1975–77, nie można uznać za udaną, a powrót do demokracji został powitany z radością przez praktycznie całe społeczeństwo. Konstytucję Republiki Indii przyjęto w 1950 r. Była ona później wielokrotnie nowelizowana (m.in. w 1976 r. dodano do preambuły „świeckość” i „socjalizm”), jednakże zmiany nie miały fundamentalnego charakteru. Indie są krajem federalnym, a każdy stan ma własny rząd i zgromadzenie ustawodawcze wyłaniane w wyborach niezależnych od wyborów ogólnokrajowych; obowiązuje ordynacja większościowa. Stany mają także gubernatorów mianowanych przez władze centralne. Na szczeblu federalnym istnieje dwuizbowy parlament, rząd oraz prezydent. Kompetencje egzekutyw stanowych i federalnej są rozgraniczone, choć zdarza się, że dochodzi do napięć na tym tle. W Indiach występuje system parlamentarno-gabinetowy: najszerszy zakres kompetencji przysługuje premierowi. Prezydent, wybierany przez parlament federalny i przez posłów zgromadzeń stanowych na 5-letnią kadencję, spełnia głównie funkcje reprezentacyjne, choć cieszy się dużym prestiżem. Premier Nehru. Dźawaharlal Nehru był pierwszym premierem Indii i pozostał nim aż do swojej śmierci w maju 1964 r. Przez cały ten czas był centralną postacią i głównym punktem odniesienia dla całej sceny politycznej. Jego ogromna charyzma, prestiż, jakim cieszył się również na arenie międzynarodowej, oraz umiejętności polityczne spowodowały, iż przyćmił wówczas inne postaci, których potencjał państwotwórczy również był bardzo wysoki. Chodzi tu przede wszystkim o Sardara Wallabhbhaia Patela, pierwszego wicepremiera w latach 1947–50, który przyczynił się do konsolidacji państwa i był zwolennikiem ściślejszej współpracy ze Stanami Zjednoczonymi. Dopiero po latach przywrócono Patelowi należne mu miejsce w panteonie indyjskich polityków. Ważną postacią był również B.R. Ambedkar, lider społeczności dalitów, czyli tzw. niedotykalnych. Jego wizje polityczne również zbliżały go raczej do Waszyngtonu niż do Moskwy. Zabójstwo Gandhiego i pierwsze wybory. Ogromnym szokiem dla całego społeczeństwa już na początku funkcjonowania republiki było zabójstwo Mahatmy Gandhiego 30 stycznia 1948 r. przez fanatyka oskarżającego tego wybitnego lidera m.in. o sprzyjanie muzułmanom. Gandhi był jednak już od jakiegoś czasu odsunięty od realnego wpływu na politykę i funkcjonował jedynie jako przywódca moralny. Pierwsze ogólnokrajowe wybory w niepodległym państwie odbyły się między październikiem 1951 a lutym 1952 r. Wybory do parlamentu federalnego w Indiach zazwyczaj trwają kilka tygodni lub nawet miesięcy ze względu na rozmiar kraju i konieczność wielokrotnego przenoszenia całej machiny organizacji głosowania i zliczania głosów. Indyjski Kongres Narodowy wygrał zdecydowanie i zdominował parlament, do którego weszli jeszcze nieliczni reprezentanci socjalistów i komunistów, a także małych wówczas partii odwołujących się do tradycji hinduskich. Kolejne wybory w 1957 i 1962 r. potwierdziły ten rozkład sił. Reformy gospodarcze Nehru. Nehru był przywiązany do swoiście rozumianego solidaryzmu, będącego połączeniem idei Gandhiego oraz socjalizmu, a nawet komunizmu. Nigdy nie starał się jednak zaprowadzić totalitaryzmu, optował raczej za indyjską wersją socjalizmu państwowego, głosząc hasło rewolucji za zgodą (revolution by consent). Reformy rozpoczęły się jednak z kilkuletnim opóźnieniem, dopiero po zakończeniu konsolidacji państwa. Podstawą koncepcji było oparcie gospodarki na własności państwowej, a tej z kolei na centralnym planowaniu. W 1950 r. utworzono Państwową Komisję Planowania (National Planning Commission), która przygotowywała plany pięcioletnie, pierwszy z nich obejmował lata 1951–56 i był nastawiony na rozwój rolnictwa i przemysłu. Aż do końca lat 90. plany odgrywały bardzo istotną rolę w życiu gospodarczym kraju, później ich znaczenie zmalało, aż w 2014 r. premier Narendra Modi zlikwidował komisję planowania i w jej miejsce powołał instytucję doradczą. Plany jednak istnieją do tej pory, obecny, już dwunasty, kończy się na 2017 r. Drugim filarem systemu gospodarczego Nehru było wprowadzenie systemu licencji i monopoli państwowych, nazwanego licencjokracją (License Raj). Produkcja żywności również była częściowo planowana, wprowadzono także limity cen na podstawowe produkty. W całym kraju przeprowadzono reformę rolną: zniesiono pozostałości feudalizmu, rozdzielono część ziemi i ustanowiono limity posiadania gruntów. Rozdystrybuowano też ziemię, której do tej pory nie uprawiano. Wdrożenie reformy okazało się jednak trudniejsze, niż zakładano, wiele przypadków parcelacji skończyło się w sądach, bezrolni często nie otrzymywali ziemi. Pomimo tego przedsięwzięcie należy uznać za relatywnie udane; nadało ono nowy impuls indyjskiemu rolnictwu. System, jaki powstał w rezultacie reform Nehru, nazwano mieszanym, łączącym elementy socjalizmu i kapitalizmu, z naciskiem jednak na socjalizm. Za życia premiera działał on dość sprawnie, wzmocniony niewątpliwą charyzmą lidera, entuzjazmem ludności oraz odpowiednim przekazem propagandowym, widocznym m.in. w słynnych filmach z lat 50.: „Śri 420” (pol. „Miłość i paragraf”) oraz „Bharat Mata” (pol. „Matka India”). W późniejszym okresie coraz bardziej widoczne były jednak jego wady, przede wszystkim sztuczne ograniczanie mechanizmów rynkowych, poddanie rozwoju technologicznego założeniom ideowym oraz korupcjogenność. Polityka zagraniczna Nehru. Budowniczowie niepodległych Indii uznali, że najważniejszą sprawą jest integralność państwa, rozwój gospodarczy i zapewnienie bytu materialnego ludności. Dlatego też zdecydowali się nie prowadzić zbyt aktywnej polityki międzynarodowej, unikać konfliktów (wyjątkiem były tu stosunki z Pakistanem) i w jak najmniejszym stopniu angażować się w trwającą właśnie zimną wojnę. Kluczowym słowem było tu śanti, czyli pokój. Indie miały popierać pokój na świecie i działać na rzecz odprężenia. Starano się utrzymywać dobre stosunki zarówno ze światem komunistycznym, jak i kapitalistycznym, uzyskując z obu stron preferencyjne traktowanie, szczególnie w wymiarze pomocy rozwojowej. Indie od samego początku brały bardzo aktywny udział w Ruchu Państw Niezaangażowanych – Nehru był jednym z czołowych jego promotorów na świecie. W praktyce okazało się jednak, że Nowe Delhi prowadzi politykę bardziej zbliżoną do obozu komunistycznego niż do państw zachodnich, np. w 1956 r. Nehru potępił brytyjsko-francuską interwencję w Egipcie, jednak w sprawie sowieckiej inwazji na Węgry nie był już tak stanowczy. Początkowo Indie prowadziły politykę przyjazną Chinom, lecz pod koniec lat 50. doszło do pogorszenia stosunków. W 1959 r. udzielono schronienia Dalajlamie, a w 1962 r. armia chińska przeprowadziła uderzenia na zachodnim i wschodnim krańcu wspólnej granicy, odnosząc szybkie, choć ograniczone terytorialnie, zwycięstwo. Od tego momentu relacje Nowego Delhi z Pekinem uległy dużej komplikacji, zaś polityka zagraniczna Nehru była coraz mocniej krytykowana w Indiach. Poprawę nastrojów społecznych przyniosła dopiero wygrana wojna z Pakistanem w 1965 r., przeprowadzona już po śmierci pierwszego premiera. Indira Gandhi. W 1964 r. premierem został na krótko Lal Bahadur Śastri, a po jego śmierci w 1966 r. schedę po Nehru przejęła córka Indira. Nie miała ona rodzinnie nic wspólnego z Mahatmą Gandhim. Nazwisko nosiła po zmarłym w 1960 r. Firozie Gandhim. Nieustępliwa, wyjątkowo ambitna i lansująca własną wizję państwa, cieszyła się ogromnym zaufaniem swoich stronników. Jeden z nich w 1974 r. ukuł słynne hasło: „India is Indira. Indira is India”. Premier była jednak konfliktowa, doprowadziła do rozłamów w partii, polaryzowała społeczeństwo, częstokroć prowadziła bardzo agresywną politykę. Przeciwnicy nie szczędzili krytyki pod jej adresem. Pierwszy etap jej rządów to lata 1966–75. W 1967 r. odbyły się wybory. IKN ponownie je wygrał, lecz pozostałe ugrupowania zaczęły rosnąć w siłę. Wewnętrzna dyskusja w partii doprowadziła w 1969 r. do usunięcia Indiry, a to z kolei do rozłamu. W 1971 r. odbyły się kolejne wybory, które ukazały jednak, że przywódczyni cieszy się ogromnym autorytetem – pomimo schizmy dowodzony przez nią kongres uzyskał większy odsetek głosów niż cztery lata wcześniej. Również w 1971 r. Indira święciła swój największy triumf w karierze. W Pakistanie Wschodnim doszło do wojny armii pakistańskiej z powstańcami domagającymi się niepodległego Bangladeszu. Indie włączyły się do wojny przeciwko Pakistanowi w odpowiednim momencie i przesądziły losy konfliktu – utworzono nowe państwo ze stolicą w Dhace. Pomimo iż Bangladesz nie zawsze był przychylny Indiom, nie stanowił zagrożenia i stosunki Nowego Delhi z Dhaką układały się na zupełnie innych zasadach niż z Islamabadem. Umocniona tym zwycięstwem Indira przyspieszyła program socjalistycznych reform, polegających na upaństwawianiu własności prywatnej oraz na wspomaganiu najbiedniejszych. W praktyce często dochodziło do nadużyć, a wiele decyzji nie było odpowiednio przemyślanych. Do tego doszły innego rodzaju trudności, takie jak konieczność utrzymania ok. 10 mln uchodźców w czasie wojny z Pakistanem, a także kryzys naftowy w 1973 r. Sytuacja makroekonomiczna pogarszała się, zaś wzmożona nacjonalizacja gospodarki nie dawała spodziewanych rezultatów. Od 1974 r. rozpoczęto stopniowe i powolne wycofywanie się z kontroli państwa nad życiem gospodarczym. Stan wyjątkowy 1975–77. Tymczasem opozycja zwierała szyki i prowadziła kampanię poszukiwania materiałów kompromitujących rząd. W czerwcu 1975 r. na drodze sądowej mandat parlamentarny Indiry został unieważniony, co oznaczało, że automatycznie powinna zostać pozbawiona stanowiska premiera. Ambitna premier nie złożyła broni i w wyniku jej nacisków 25 czerwca 1975 r. prezydent ogłosił stan wyjątkowy (emergency). Zamknięto redakcje gazet (później zezwolono na ukazywanie się prasy, jednak wprowadzono cenzurę prewencyjną), zdelegalizowano kilkadziesiąt partii i organizacji o charakterze politycznym, różnych zresztą opcji (m.in. hinduiskich nacjonalistów, islamistów i rewolucyjnych komunistów). W więzieniach znalazło się do 100 tys. osób, w tym wielu ważnych polityków, jak radykalny lewicowiec Dźajprakaś Narajan, rozłamowiec z kongresu Morardźi Desai i popularny związkowiec George Fernandes. Oprócz represji Indira Gandhi zaprezentowała również pakiet reform gospodarczych będących połączeniem osłon socjalnych dla najuboższych i zachęt inwestycyjnych dla klasy średniej, a także wielkiego biznesu. Program nie był spójny, ale początkowo został dobrze przyjęty przez wiele środowisk. Dużo gorzej oceniana była aktywność Sańdźaja Gandhiego, syna Indiry, któremu matka pozwoliła działać i realizować rozmaite wizje. Jedną z nich było demolowanie slumsów i przesiedlenia ich mieszkańców. Inną była wazektomia, czyli sterylizacja mężczyzn, przeprowadzana pod przymusem. Inicjatywy te, wspomagane nachalną propagandą, zostały bardzo negatywnie odebrane przez społeczeństwo, a w wielu przypadkach napotkały poważny opór. Stan wyjątkowy był jedyną próbą zaprowadzenia rządów autorytarnych we współczesnej historii Indii. Okazało się jednak, że idee demokratyczne są wyjątkowo silne i że nie da się rządzić bez uwzględnienia postulatów istotnych grup społecznych, zaś obywatele wysoko cenią wolność słowa i możliwość swobodnych dyskusji na tematy polityczne. Prawdopodobnie sama Indira Gandhi doszła do takich wniosków, gdyż 18 stycznia 1977 r. nagle, bez uprzedzenia, ogłosiła przywrócenie demokracji i zapowiedziała wybory w ciągu dwóch miesięcy. Koalicja ludowa 1977–79. Morarji Desai. Wynik wyborów z marca 1977 r. był katastrofą dla IKN, który zdobył jedynie ok. 35 proc. głosów. Mandaty utracili zarówno Indira, jak i Sańdźaj. Zwycięski okazał się sojusz skupiony wokół Partii Ludowej (Dźanta Parti). Kongres po raz pierwszy w historii niepodległych Indii stracił władzę, zaś nowym premierem został wspomniany już Morardźi Desai. Dużą rolę odgrywali też Narajan, Fernandes i ambitny polityk chłopski Ćaran Singh. Rząd prowadził politykę lewicową, jednak bez żadnej, jak się wydaje, myśli przewodniej. Dużo uwagi poświęcono rozliczeniom stanu wyjątkowego. Koalicja okazała się wewnętrznie skłócona i nieprzygotowana do rządzenia. Śmierć Narajana w październiku 1979 r. była ogromnym ciosem dla koalicji. Tymczasem Indira nie próżnowała. Dzięki wyborom uzupełniającym w Karnatace powróciła do parlamentu i odbudowywała poparcie społeczne. Umiejętnie wykorzystała sprzeczności w koalicji i udzieliła poparcia Ćaranowi Singhowi, który podminowywał pozycję Desaia, aż w końcu w lipcu 1979 r. zastąpił go na stanowisku premiera. Rozprzężenie w koalicji i umiejętna polityka Indiry szybko doprowadziły jednak do nowych wyborów, które odbyły się w styczniu 1980 r. i zakończyły klęską obozu ludowego. Błękitna Gwiazda. Ponownie Indira Gandhi. Drugie rządy Indiry Gandhi były okresem trudnym, charakteryzującym się narastaniem konfliktów religijnych i etnicznych. Nie był to łatwy czas również dla samej premier – w 1980 r. w wyniku wypadku lotniczego zginął jej syn Sańdźaj. Jednym ze skutków tej tragedii było wysunięcie się na czoło Radźiwa Gandhiego, polityka znacznie bardziej sprawnego i cieszącego się większym autorytetem niż jego brat. Przed rządem stanęło zadanie przywrócenia stabilności. Początek lat 80. to okres pierwszych, jeszcze niepewnych i niekonsekwentnych, reform kapitalistycznych. Dzięki takiej polityce udało się uzyskać znaczną poprawę sytuacji gospodarczej. Te nieśmiałe, lecz istotne reformy zostały jednak przerwane przez tragiczne wydarzenia. Na początku lat 80. doszło do radykalizacji pańdźabskich sikhów (patrz obok). Niezbyt umiejętna polityka centrum zwiększała siłę oddziaływania ekstremistycznych liderów. Jednym z ognisk zapalnych okazała się Złota Świątynia w Amritsarze, święte miejsce dla sikhów. W czerwcu 1984 r. Indira Gandhi podjęła decyzję o przeprowadzeniu tzw. Operacji Niebieska Gwiazda (Operation Blue Star), czyli zdobycia świątyni przez indyjską armię. Atak zbrojny, w wyniku którego zabito wielu działaczy, lecz również zupełnie niewinne osoby, a także zniszczono dużą część budynków, spotkał się z ogólnym potępieniem w całym kraju. 31 października 1984 r. w ramach odwetu dwóch sikhijskich ochroniarzy zastrzeliło panią premier. Zabójstwo to z kolei doprowadziło do rozruchów antysikhijskich na dużą skalę w Delhi oraz w innych miastach północnych Indii. Tragiczny koniec Indiry Gandhi nie zakończył dyskusji na temat jej działalności politycznej; do dziś budzi ona spore kontrowersje. Radźiw Gandhi. Po śmierci Indiry stery władzy przejął jej syn Radźiw. Krwawe wydarzenia spowodowały ponowny wzrost popularności Indyjskiego Kongresu Narodowego. W wyborach w grudniu 1984 r. partia zdobyła prawie 50 proc. głosów i osiągnęła stabilną większość w parlamencie. Radźiw próbował reformować gospodarkę, prowadząc politykę zbliżoną do tej z lat 1980–84 i kontynuując ograniczone kapitalistyczne reformy. Pod koniec jego rządów doszło jednak do dużego skandalu korupcyjnego związanego z zakupami zbrojeniowymi, co kosztowało IKN utratę władzy. W wyborach 1989 r. kongres znów zwyciężył, lecz nie uzyskał większości, a do władzy doszła koalicja wokół Frontu Narodowego (National Front), złożonego m.in. z dawnych działaczy Partii Ludowej. Wybory 1989 r. pokazały również rosnące poparcie dla nawiązującej do tradycji hinduskiej Indyjskiej Partii Ludowej (Bharatija Dźanta Parti – BJP). Radźiw Gandhi zaktywizował również politykę zagraniczną. W 1986 r. indyjska armia interweniowała na Seszelach, w 1987 r. przeprowadziła operację na granicy z Pakistanem, w 1988 r. na Malediwach, zaś od 1987 r. Indie aktywnie włączyły się w konflikt na Sri Lance. To ostatnie Radźiw Gandhi okupił życiem. 21 maja 1991 r. w trakcie kampanii wyborczej zginął w samobójczym zamachu terrorystycznym zorganizowanym przez radykalną organizację tamilską. Mandal i Mandir. Rządy Frontu Narodowego były do pewnego stopnia powtórką niezbyt udanego okresu władzy Partii Ludowej. Premierem został w grudniu 1989 r. W.P. Singh, ale już w listopadzie 1990 r. zastąpił go socjalista Ćandra Śekhar. W dziedzinie gospodarki oba rządy kontynuowały w zasadzie program Radźiwa Gandhiego, lecz bez konsekwencji, skupiając się raczej na doraźnej administracji niż na dalekosiężnych wizjach. Oprócz nieustających konfliktów wewnętrznych Front Narodowy musiał stawić czoła dwóm zagadnieniom poruszającym całe społeczeństwo. Nazwano je odpowiednio Mandal i Mandir. W 1979 r. powołano komisję ds. zbadania upośledzenia społecznego. Na jej czele stanął B.P. Mandal, polityk z Biharu. Komisja opowiedziała się za akcją afirmatywną na rzecz tzw. Innych Klas Upośledzonych (Other Backward Classes), których przedstawiciele często wcale nie mieli najniższego statusu, co wywołało kontrowersje. Raport leżał w szufladzie przez prawie całą dekadę, sam Mandal zmarł w 1982 r. Dopiero w sierpniu 1990 r. premier W.P. Singh postanowił zastosować część zaleceń raportu i wprowadzić parytety dla posad rządowych i miejsc na uniwersytetach. Wywołało to ogromną falę protestów organizowanych przez kasty wyższe. Rozpoczęła się prawna walka o zablokowanie lub choćby opóźnienie tych reform. Obniżyło to znacznie popularność koalicji rządowej, zaś raport Mandala jest tematem dyskusji do dziś, choć stopniowo wdrażano część jego zaleceń. Drugim problemem było narastanie konfliktu wokół meczetu w miejscowości Ajodhja w stanie Uttar Pradeś. Hinduscy radykałowie domagali się przywrócenia świątyni boga Ramy, która stała wcześniej w tym miejscu i została zniszczona w XVI w. przez muzułmańskich władców. Świątynia to w hindi mandir, stąd nazwa tej kontrowersji. Jesienią 1990 r. środowiska hinduskie skupione wokół BJP zorganizowały ogromną pielgrzymkę na rzecz przywrócenia miejsca kultu Ramy. Akcja ta wznieciła konflikty religijne, lecz przysporzyła dużej popularności BJP. W grudniu 1992 r., a więc już po upadku rządów Frontu Narodowego, ostatecznie doszło do zburzenia meczetu w Ajodhji przez te same środowiska, które zorganizowały pielgrzymkę w 1990 r. Aktywność premiera Śekhara sprowadziła się w zasadzie tylko do przygotowania wyborów, które odbyły się w maju i czerwcu 1991 r. i ponownie wyniosły IKN do władzy, choć BJP zajęła mocne drugie miejsce. Liberalizacja gospodarki. Indyjski tygrys. Po tragicznej śmierci Radźiwa Gandhiego stery partii przejął W.P. Narasimha Rao, który w czerwcu 1991 r. objął stanowisko premiera. Tymczasem w kraju narastał kryzys ekonomiczny. Gospodarka po dekadach socjalizmu oraz niekonsekwentnych reformach lat 80. znalazła się w katastrofalnym stanie; choć sektor prywatny rósł w siłę, firmy państwowe przynosiły coraz większe straty. Indiom groziła niewypłacalność, rezerwy walutowe spadły prawie do zera. Doszło również do poważnej dewaluacji rupii, narodowej waluty. Sytuacja międzynarodowa również nie sprzyjała dalszemu utrzymywaniu rozwiązań socjalistycznych – blok sowiecki praktycznie przestał już istnieć, a w Chinach od dłuższego już czasu dokonywano głębokich reform systemu gospodarczego. Premier Narasimha Rao oraz jego wpływowy minister finansów Manmohan Singh postanowili działać błyskawicznie i dokonali serii reform liberalizujących życie ekon