Relacje społeczne w Indiach

Dwa modele wśród wielości. Sytuacja kobiety w Indiach zależy od wielu czynników: religii, pochodzenia, warunków ekonomicznych i statusu rodziny, zarówno tej, z której kobieta się wywodzi, jak i tej, do której wejdzie jako żona. Trzeba bowiem pamiętać, że kultura indyjska jest niejednorodna, wieloźródłowa i złożona, a jej podstawą są wzorce oraz stereotypy wytworzone przez tradycję hinduską, które z czasem były przejmowane i przyswajane przez inne wyznania rozpowszechniające się na subkontynencie. Widać to wyraźnie w układzie struktur społecznych, szczególnie w kwestii podziału ról kobiety i mężczyzny, małżeństwa, rodziny itp. Tradycyjny model, który wykształcił się w Indiach rozumianych historycznie (czyli przed 1947 r.), został przejęty również przez współczesne kraje Azji Południowej, z pewnymi modyfikacjami wynikającymi z różnic religijnych. W indyjskiej kulturze napotykamy dwa zasadnicze modele kobiecości, które z biegiem wieków ewoluowały, przekształcając się w wiele typów i możliwości. Kobieta – utożsamiana z naturą i jej siłami – reprezentuje jej czynny lub bierny aspekt: staje się bądź to energiczna, kreatywna, samowystarczalna, bądź bierna, poddana siłom wyższym, zależna. W pierwszym modelu odnajdujemy prastare koncepcje bóstw żeńskich, charakterystyczne dla przedwedyjskiej, autochtonicznej kultury rdzennej, odniesienie do Wielkiej Bogini lub Śakti. Do niego – jako rodzimego – odnoszą się dziś niektóre nurty feministyczne (w szczególności ekofeminizm), promujące wzorzec kobiety silnej i wyzwolonej. Drugi – charakterystyczny jest dla patriarchalnej kultury indoaryjskiej, później: dla kultury ugruntowanej na podwalinach hinduizmu. To model kobiety zależnej, funkcjonującej wyłącznie dzięki wsparciu mężczyzny, który po dziś dzień jest najbardziej powszechny w Indiach. Kobieta według kodeksu Manu. W najdawniejszych źródłach literackich można odnaleźć przykłady na to, że dzieciom i młodzieży obu płci nie zabraniano wspólnych zabaw ani dostępu do edukacji. Ponieważ udział kobiet był niezbędny przy wykonywaniu wedyjskich rytuałów – a niektóre z nich, pod nieobecność mężów, żony mogły przeprowadzać nawet same – konieczna była nauka wed. W późniejszych czasach zaczął się wykształcać system społeczny oparty na nierówności płci, faworyzujący mężczyzn – kobiety zostały uznane za męską własność, część dobytku, a ich udział w życiu pozadomowym został znacząco ograniczony. Taki układ legitymizowały zapisy społeczno-prawne, głównie kodeks Manu (Manusmriti), określający prawa i obowiązki każdego człowieka. W częściach poświęconych życiu domowemu i rodzinie Manu bardzo precyzyjnie opisał role przeznaczone dla kobiet: powinny być cnotliwe, posłuszne i zawsze słuchać męża. Mąż powinien być traktowany bezwzględnie niczym bóg (w sanskrycie oddaje to zwrot patidewa – małżonek-bóg), gdyż według Manusmriti „choćby był bez charakteru, rozpustny i cnót wyzbyty, przez niewiastę prawą zawsze mąż jak bóstwo ma być czczony” (tłum. Maria K. Byrski). Kultura indyjska przez wieki idealizowała dobre (i użyteczne) aspekty kobiecości, odrzucając te złe, szkodliwe, zagrażające stabilności społeczeństwa. Do niepożądanych cech kobiety zaliczano skłonność do buntu i niezależność, a także niebezpieczną seksualność – oba te przymioty podlegały więc ścisłej kontroli i represji. Nie było tu miejsca na indywidualność i swobodę – w myśl tego, co rzekł mityczny Manu: „W dzieciństwie pod władzą ojca pozostaje, a w młodości tego, kto jej rękę dostał. Gdy zaś męża już nie stanie, wtedy synom ma podlegać. Niechaj nie ma białogłowa w wolności nigdy udziału” (tłum. Maria K. Byrski). Hierarchiczna rodzina. Rodzina jest najważniejszą komórką społeczeństwa indyjskiego. W indyjskich domach, dużych i małych, rezydują najczęściej rodziny wielopokoleniowe (z ang. joint family), tradycyjnie patrylinearne, wielodzietne. Niekiedy ich członkowie, wraz z licznymi bliższymi i dalszymi krewnymi, zamieszkują bliską okolicę i biorą udział we wspólnym życiu rodzinnym. W hierarchii ważności prym wiedzie starszyzna: pradziadkowie lub dziadkowie, po nich autorytet ma ojciec, który egzekwuje go w relacji z młodszymi pokoleniami. Senior rodu zarządza finansami całej rodziny, jego żona zaś dba o funkcjonowanie gospodarstwa domowego. Wspólnie wychowuje się dzieci. Miejsce każdej osoby w rodzinie jest ściśle zdefiniowane, nie tylko ze względu na pełnione role i obowiązki, ale także w nazewnictwie: na każdą relację rodzinną istnieje osobne słowo określające pokrewieństwo po kądzieli lub po mieczu. W bezpośrednich zwrotach bardzo rzadko używa się imion – aby zachować zwyczajowy dystans oraz okazać szacunek, należy użyć właściwego miana, np. starsza siostro (w hindi: didi) czy wujenko (w hindi: mami). Niektóre z tych określeń są używane także wobec osób nieznajomych i niespokrewnionych, np. wspomnianym słowem didi zwraca się kobieta do swojej rówieśniczki, a słowem bhabhi (żona brata) – mężczyzna do obcej zamężnej kobiety, wyrażając w ten sposób swój wobec niej respekt. Ślub. Najważniejszym wydarzeniem w życiu każdej rodziny jest ślub. Nie jest on jedynie połączeniem dwóch osób, ale przede wszystkim przymierzem dwóch rodzin. W tradycji hinduskiej małżeństwo może zostać zawarte jedynie między członkami tej samej kasty, jednak muszą oni pochodzić z innej gotry (pokrewieństwo ze strony ojca). W starożytności istniało kilka form zawierania małżeństw – literatura prawna tamtego okresu wymienia ich osiem. Cztery z nich były dopuszczalne przez bramińską ortodoksję i uznane za pożądane. Wśród nich znalazły się zaślubiny na wzór: Brahmy, gdy ojciec oddawał ustrojoną dziewczynę uczonemu; bogów, gdy dziewczyna była oddawana kapłanowi; wieszczów (riszich) – gdy w zamian za dziewczynę jej ojciec otrzymywał dwie krowy; Pana Stworzeń (Pradźapatiego) – podczas oddawania córki ojciec recytował mantrę zobowiązującą oboje do przestrzegania dharmy. Cztery kolejne typy małżeństw – wywodzące się prawdopodobnie z czasów przedaryjskich – były tolerowane, choć zasadniczo uważano je za niegodne. Były to małżeństwa w stylu demiurgów (asurów), geniuszów (gandharwów), demonów (rakszasów) i upiorów (paiśaćów). Dwa ostatnie zakładały porwanie dziewczyny, a nawet zastosowanie podstępu poprzez odurzenie lub uprowadzenie we śnie. Zaślubiny na wzór demiurgów przewidywały wymianę dziewczyny za sporą kwotę, którą pan młody płacił jej rodzinie. Jedynie ślub według geniuszów odbywał się z woli dziewczyny, za obopólną zgodą obojga przyszłych małżonków, z miłości. Wśród stanu królewskiego występowała jeszcze jedna forma zaślubin, zwana z sanskrytu swajamwara. Jej ślad napotykamy np. w eposie „Ramajana”, gdzie pochodząca z rodu królewskiego Sita, za zgodą ojca, sama wybiera małżonka spośród kawalerów z własnego stanu – stawia jednak pewien warunek, który ma ułatwić jej selekcję (tu będzie to napięcie ciężkiego łuku). Z czasem upowszechnił się jeden sposób zaślubin – małżeństwo aranżowane, będące pewnym rozwinięciem małżeństwa w stylu Brahmy. Jest ono – do dziś – najczęściej występującą formą zaślubin w Azji Południowej. Z inicjatywy któregoś z członków rodziny – lub na prośbę samej zainteresowanej czy zainteresowanego – rozpoczynają się poszukiwania właściwej partii. Owa właściwość oznacza pochodzenie z tej samej religii, kasty i klasy społecznej – zagwarantuje to podobne priorytety, przyzwyczajenia, upodobania – także kulinarne. Preferowane jest pochodzenie z tego samego regionu – wówczas między małżonkami nie będzie bariery językowej. Wszelkie odstępstwa od tych norm mogą powodować trudności nie do zaakceptowania przez obie strony. Zwykle, po rozmowach i wstępnych ustaleniach, kobiety ze strony chłopca wybierają się zobaczyć dziewczynę – on sam ujrzy swoją żonę dopiero w trakcie ceremonii (niekiedy wolno mu obejrzeć zdjęcia dziewczyny w formie portfolio, dostarczane przez jej rodzinę). W trakcie zaaranżowanego spotkania w domu dziewczyny – często w jej obecności – oceniana jest jej uroda, a także umiejętności (czy np. potrafi podać gościom dobrą herbatę). Jeśli kandydatura nie zostanie odrzucona, rodziny porozumiewają się co do dalszych kroków. Ważnym elementem jest też postawienie horoskopu, które rodziny powierzają profesjonalnemu astrologowi. Pozwoli to oszacować, czy małżeństwo będzie pomyślne. Śluby trwają zwykle kilka dni i są niezwykle wystawne. W ich trakcie dokonywane są różne ceremonie, np. nakładanie wzorów z henny (mehendi) na dłonie i stopy panny młodej, ofiarowanie dziewczyny przez jej ojca (kanjadan) czy najważniejsza – saptapadi, gdy para, połączona węzłem z odzieży, stawia rytualne siedem kroków wokół ołtarza z ogniem ofiarnym, a później ofiarowuje sobie nawzajem kwiatowe girlandy. Następnego dnia po zaślubinach odbywa się jeszcze jedna ceremonia – widai – podczas której rodzina dziewczyny żegna ją, gdy ta odchodzi do domu męża. Wśród wyznawców innych religii w Indiach także praktykuje się aranżowanie małżeństw – rodzice wybierają odpowiedniego kandydata lub kandydatkę dla swojego dziecka. Różnią się ceremonie i sakramenty: młoda para sikhów w trakcie zaślubin czterokrotnie rytualnie okrąża świętą księgę Guru Granth Sahib; w islamie kazi (sędzia) zapytuje oboje kandydatów, czy zgadzają się na ślub, a jeśli tak, spisywany jest kontrakt małżeński (nikahnama), w którym zawarta jest także kwota posagu (mehr) ofiarowanego dziewczynie przez rodzinę chłopca i stanowiącego odtąd jej własność. Indyjscy chrześcijanie najczęściej nie aranżują małżeństw, zezwalając swoim dzieciom na swobodny wybór życiowego partnera. Przyjęcie ślubne. Indyjskie śluby są niezwykle kosztowne, a kwestie finansowe, jakimi obarczone jest ich zorganizowanie, mają ogromny wpływ na sytuację kobiet. Ponieważ zaślubiny są wydarzeniem ważnym nie tylko dla rodziny, ale i całej społeczności, której częścią pozostaje rodzina, każdy, kto tylko może przyjść, jest zaproszony. Tradycyjnie przyjęcie odbywa się w specjalnie zaaranżowanym namiocie, gdzie goście mogą do woli częstować się strawą i napitkami. Wystawność takiej uroczystości zależy od finansowych możliwości rodziny – w górę nie ma żadnego limitu! Do namiotu, w którym zgromadzona jest rodzina dziewczyny, przybywa orszak weselny złożony ze sporej liczby gości, na czele którego jedzie (tradycyjnie na koniu, choć dziś zdarzają się także konie mechaniczne) pan młody. W trakcie ceremonii powitania następuje wymiana prezentów między stronami – każdy członek rodziny powinien zostać uhonorowany czymś adekwatnym do okazji. Najbardziej kontrowersyjną kwestią pozostaje zwyczaj ofiarowania posagu rodzinie przyszłego męża, mimo iż został zakazany prawnie w 1961 r. Niejasne jest pochodzenie tego obyczaju, którego ślady odnaleźć można już w starożytnej literaturze. Sądzi się, iż był to sposób na zabezpieczenie finansowe panny młodej w czasach, gdy prawo do dziedziczenia omijało kobiety. Z czasem przyjęło się, iż posag to pieniądze, kosztowności i inne ruchomości, które rodzina dziewczyny jest zobowiązana dostarczyć swatom. Pochłania to ogromne sumy i często przekracza możliwości ojca dziewczyny, który, aby spełnić oczekiwania drugiej strony, niekiedy zmuszony jest zapożyczyć się u sąsiadów lub w banku. Żądania wysuwane przez rodzinę pana młodego nie kończą się nieraz wraz z ceremonią zaślubin – zdarzają się przypadki szantażowania dziewczyny już po ślubie; jeśli rodzina nie jest w stanie zapłacić, mąż, teściowie lub ktoś inny z ich rodziny nierzadko dopuszczają się zbrodni, pozorując wypadek w kuchni (statystyki policyjne najczęściej odnotowują śmierć młodych gospodyń wynikającą z „nieumiejętnego posługiwania się ogniem”). Jeśli ojciec ma więcej niż jedną córkę, a jego sytuacja finansowa waha się pomiędzy przeciętną a złą, nie będzie mógł zagwarantować wysokiego posagu każdej z nich, a to spowoduje trudności w znalezieniu odpowiedniej partii lub może być ryzykowne dla ich bezpieczeństwa i życia. Kobieta zamężna. Dzieci. Młoda mężatka po ślubie tradycyjnie przenosi się do domu swojego męża. Odtąd jej zadaniem będzie służenie zarówno jemu, jak i teściom (nierzadko też i całej rodzinie). Nowo upieczona mężatka przez jakiś czas po ślubie nosi się na czerwono, a i w trakcie zaślubin według tradycji ubrana jest w czerwień lub jej pochodne, na rękach ma czerwone zdobione bransoletki. Kobieta zamężna przez całe życie nosi czerwone znaki bycia mężatką: na czole między brwiami – czerwoną kropkę (bindi), przedziałek we włosach barwi na czerwono cynobrowym proszkiem (sindur). Kolor ten w kulturze indyjskiej oznacza pomyślność, a także płodność. Przyjęta do nowego domu młoda małżonka to uosobienie pomyślności – gdyż potencjalnie urodzi męskich potomków. W Indiach najczęstszymi życzeniami wypowiadanymi na ślubie do kobiety jest zdanie „obyś była mat