Cywilizacja starożytnego Egiptu

Boscy faraonowie. Słowo faraon wywodzi się z egipskiego Per Aa oznaczającego Wielki Dom. Początkowo było to jedno z określeń królewskiego pałacu, z czasem zaczęło odnosić się także do zamieszkującego w nim władcy. Najważniejszym z królewskich tytułów był jednak bez wątpienia nesut biti, dosłownie: ten, który należy do trzciny i pszczoły. Te ostatnie były symbolami dwóch części, na które dzieliła się ziemia faraonów: Górnego i Dolnego Egiptu. Dolny (symbol pszczoły) obejmował Deltę Nilu, zaś Górny (symbol trzciny) rozciągał się od współczesnego Kairu aż do okolic dzisiejszego Asuanu. Dla starożytnych Egipcjan król był żywym wcieleniem Horusa, boga nieba i władzy królewskiej jako takiej. Jak bowiem stwierdził Rechmira, wezyr (zwierzchnik królewskiej administracji) z czasów Thotmesa III z XVIII dynastii: „Każdy król Górnego i Dolnego Egiptu jest bogiem, dzięki wskazaniom którego możliwe jest życie, ojcem i matką wszystkich ludzi, i nie ma sobie równego”. Jako istota o podwójnej – boskiej i ludzkiej – naturze faraon był jedynym pośrednikiem między bogami a ludźmi, jedyną osobą upoważnioną do kontaktów z tymi pierwszymi. Boskość króla była tak potężna, że zwykły śmiertelnik nie mógł go nawet dotknąć, nie narażając się przy tym na negatywne skutki działania boskiej mocy. Dla starożytnych Egipcjan najważniejszym zadaniem króla było nieustanne podtrzymywanie porządku Maat, kosmicznego ładu, ustanowionego przez boga słońca Ra w momencie stworzenia świata. Z tego wynikały wszystkie zadania szczegółowe, jak obrona kraju przed wrogami zewnętrznymi i wewnętrznymi, troska o właściwą redystrybucję zapasów, budowa świątyń itp., gdyż każde, choćby najmniejsze niedopatrzenie ze strony króla wiązać się mogło z naruszeniem delikatnej i kruchej harmonii Maat. Dynastia zero: droga do zjednoczenia. Starożytni Egipcjanie wierzyli, że na początku ich krajem władali bogowie, z których pierwszym był Ra. Po dynastii bogów i półbogów rządy objąć mieli ludzie. Pierwszym z nich miał być niejaki Meni, którego Grecy nazwali Menesem. Badania archeologiczne wykazały jednak, że rzeczywistość była dużo bardziej skomplikowana. Początki cywilizacji starożytnego Egiptu sięgają VI tysiąclecia p.n.e., gdy na terenie Dolnego Egiptu pojawiły się pierwsze kultury neolityczne. Kolejne powstawały zarówno w Dolnym, jak i w Górnym Egipcie w V i IV tysiącleciach p.n.e. Najważniejszą z nich była górnoegipska kultura Nagada, która swym zasięgiem obejmowała także teren Delty. O ogromnym znaczeniu władców nagadyjskich, określanych umownym terminem dynastii 0, może świadczyć kilkaset naczyń na wino sprowadzonych aż z Palestyny, odkrytych w grobowcu króla Skorpiona I na nekropoli Umm el-Qaab w Abydos. W tym samym miejscu znaleziono również najstarsze znane hieroglify, datowane na ok. 3200 r. p.n.e., co najlepiej świadczy o wysokim stopniu rozwoju wczesnego państwa nagadyjskiego. Wiemy już dzisiaj (m.in. dzięki odkryciom polskich archeologów pracujących na stanowisku Tell el-Farcha we wschodniej Delcie Nilu), że dawne teorie o podboju Dolnego Egiptu przez władców Górnego należy odrzucić. W rzeczywistości zjednoczenie było długotrwałym procesem, wynikiem pogłębiającego się mieszania kultur i stopniowego rozprzestrzeniania się kultury Nagada na północ. Możliwe jednak, że w ostatniej fazie jeden z władców z dynastii 0 musiał użyć siły, aby podporządkować sobie lokalnych przywódców z północy, którzy ze względu na uwarunkowania geograficzne nigdy nie zdołali stworzyć jednolitego państwa podobnego do domeny władców nagadyjskich. Być może właśnie takie wydarzenie przedstawiono na słynnej Palecie Narmera – kamiennej płycie z przełomu IV i III tysiąclecia (ok. 3000 r. p.n.e.) zdobionej reliefami. Na jednej jej stronie ukazano króla w koronie Górnego Egiptu, pokonującego jednego z przywódców północnych, podczas gdy na drugiej przedstawiono tego samego władcę w koronie Dolnego Egiptu podziwiającego zwycięską defiladę. Okres Wczesnodynastyczny: formowanie państwa. Wraz ze zjednoczeniem Egiptu skończył się tzw. Okres Predynastyczny, a rozpoczął Wczesnodynastyczny, obejmujący panowanie dwóch pierwszych dynastii. To właśnie wtedy kształtowały się podwaliny państwa i instytucji króla, które trwały do końca epoki faraonów. Założona została również nowa stolica Ineb Hedż (Biały Mur, późniejsze Memfis), położona u zbiegu Delty i Doliny Nilu. Chociaż władcy I dynastii rezydowali w Memfis, to swoje grobowce wznosili w dalszym ciągu na terenie Abydos. Rzeczą charakterystyczną dla nich są liczne pochówki towarzyszące służących i konkubin króla, których najprawdopodobniej zabijano podczas pogrzebu władcy. Zwyczaj ten został zarzucony wraz z początkiem II dynastii. Pod koniec rządów II dynastii doszło do konfliktu, którego źródła nie są dla nas jasne. Król Peribsen postanowił odejść od tradycji i na serechu (patrz ramka „Pięć imion króla”) zamiast znaku Horusa, sokoła, ustawił zwierzę Setha (był to fantastyczny stwór z zakrzywionym ryjem, wysokimi kanciastymi uszami i sterczącym ogonem). Jest to jedyny tego rodzaju przypadek w całej historii Egiptu. Być może wiązało się to z konfliktem między głównymi ośrodkami władzy: Nagadą (skąd mógł wywodzić się Peribsen, a gdzie czczono przede wszystkim Setha) i Hierakonpolis (gdzie oddawano cześć Horusowi). Najwyraźniej Peribsen został pokonany przez Chasechema (Pojawia się Potężny), który po objęciu władzy nad całym krajem zmienił imię na Chasechemui (Pojawiają się Dwaj Potężni), na serechu zaś ustawił dwa symbole; zarówno sokoła Horusa, jak i zwierzę Setha, w ten sposób godząc zwaśnione strony sporu. Być może to właśnie wydarzenia z końca rządów II dynastii legły u podstaw późniejszego mitu o walce między Horusem a Sethem o schedę po Ozyrysie i panowanie nad Egiptem. Stare Państwo: epoka piramid. Wraz z rządami III dynastii rozpoczął się pierwszy z wielkich okresów świetności w dziejach Egiptu określany jako Stare Państwo. To wtedy powstały monumenty, które nieodmiennie kojarzą się nam ze starożytnym Egiptem – piramidy. Najstarszą z nich była schodkowa w Sakkarze wzniesiona dla króla Neczericheta z III dynastii (przez późniejszych Egipcjan zwanego Dżeserem, a więc Świętym). Paradoksalnie ta pierwsza w historii świata budowla z ciosanego kamienia początkowo wcale nie miała przybrać kształtu piramidy. Zaprojektowano ją jako wielką mastabę, czyli grobowiec przypominający gigantyczną kamienną ławę ze ściętymi krawędziami bocznymi. Odpowiedzialny za jej budowę dostojnik Imhotep, w porozumieniu z królem, kilkakrotnie zmieniał plan, aż w końcu postanowił stworzyć budowlę złożoną z kilku mastab ustawionych schodkowo jedna na drugiej. Piramida była tylko częścią większego kompleksu. Każdy egipski grobowiec składał się bowiem z dwóch części: grobowca właściwego, w którym spoczywało ciało, oraz miejsca, w którym zmarłemu składano ofiary pozwalające mu żyć wiecznie w zaświatach. Dlatego też piramida Dżesera jest położona w samym sercu wielkiego kompleksu budowli, często o nie do końca jasnej funkcji, w których sprawowano kult zmarłego króla. Szczytowy okres rozwoju piramidy jako formy królewskiego grobowca przypadł na czasy IV dynastii. Założyciela owej linii panującej, króla Snefru, można uznać z pewnością za największego budowniczego Starego Państwa. Wzniósł on dla siebie aż trzy zespoły grobowe: jeden w Meidum, dwa w Dahszur. To w jego czasach ukształtował się klasyczny wygląd królewskiego zespołu grobowego. Składał się on z górnej świątyni (tam odprawiano najważniejsze rytuały ku czci zmarłego króla), dostawionej do wschodniego boku piramidy, oraz z połączonej z nią rampą świątyni dolnej, położonej w pewnym oddaleniu. Największą ze wszystkich egipskich piramid wzniósł następca Snefru, król Chufu, którego starożytni Grecy nazwali Cheopsem. Ta mierząca niegdyś ponad 146 m budowla, położona na płaskowyżu Giza w pobliżu współczesnego Kairu, do dziś zapiera dech w piersiach swym ogromem. Nieco dalej wznoszą się dwie inne należące do Chafra i Menkaura (czyli Chefrena i Mykerinosa). Król Chafra był prawdopodobnie odpowiedzialny także za wykonanie Wielkiego Sfinksa, który początkowo miał ukazywać boską formę, jaką władca przyjmuje w czasie swej wędrówki przez zaświaty, lecz z czasem został uznany za wcielenie boga Heru-em-Acheta (Horusa na Horyzoncie). Istotna zmiana w sposobie funkcjonowania królewskich zespołów grobowych nastąpiła w czasach V dynastii, kiedy władcy zrezygnowali ze wznoszenia coraz większych piramid, zamiast tego rozbudowując świątynie: oprócz górnej i dolnej również tzw. solarne. Ofiary składane na ołtarzu słońca transportowano następnie do królewskiej świątyni grobowej, gdzie ofiarowywano je zmarłemu władcy, o czym informują nas papirusy z tego okresu. Ważną innowacją wprowadzoną za rządów ostatniego władcy V dynastii Unisa jest również pojawienie się tzw. Tekstów Piramid, czyli zbioru zaklęć zapisywanych odtąd na ścianach komory grobowej oraz tzw. przedsionka w piramidzie. Ich celem było umożliwienie zmarłemu królowi odrodzenia się do nowego życia w zaświatach i wstąpienia do nieba, gdzie miał panować nad swym krajem wraz z bogami przez całą wieczność. W czasach VI dynastii rozwinęły się nekropole prowincjonalne, co interpretuje się często jako syndrom osłabienia centralnej władzy królewskiej. We wcześniejszym okresie grobowce najważniejszych dostojników państwowych znajdowały się możliwie blisko grobowca władcy; teraz zaś wielu urzędników prowincjonalnych wolało pochówek z dala od stolicy, na nekropoli swego rodzinnego miasta. Możliwe jednak, że był to efekt stopniowego rozprzestrzeniania się oficjalnej, memfickiej kultury poza obręb stolicy, co należałoby interpretować jako syndrom konsolidacji, a nie osłabienia państwa. O tym, że Egipt funkcjonował dobrze, mogą świadczyć liczne wyprawy do obcych krajów, zwłaszcza do Nubii i Puntu. I Okres Przejściowy: kryzys państwa. Według Manethona, kapłana, który w III w. p.n.e. spisał historię Egiptu, po długim, 94-letnim panowaniu Pepiego II, ostatniego władcy VI dynastii, zabrakło męskich następców, dlatego rządy miała objąć kobieta o imieniu Nitokris, a następnie władzę przejęła VII dynastia, która miała się składać z 70 królów, którzy rządzili Egiptem przez 70 dni. Obie te opowieści należy jednak włożyć między bajki, gdyż jak dowodzą najnowsze badania, VI dynastia płynnie przeszła w VIII, a rozdrobnienie władzy centralnej, określane mianem I Okresu Przejściowego, nastąpiło później, gdy o panowanie nad Egiptem zaczęli rywalizować władcy z Herakleopolis (IX i X dynastia) na północy i z Teb (XI dynastia) na południu. Ostatecznie Egipt został ponownie zjednoczony przez króla Mentuhotepa II z XI dynastii. Za swe zasługi był czczony przez długie wieki, zwłaszcza w rejonie Deir el-Bahari, gdzie do dziś można oglądać wzniesiony przez niego zespół grobowy. Panowanie Mentuhotepa II rozpoczęło kolejny okres świetności zwany Średnim Państwem. Średnie Państwo: odrodzenie. Apogeum świetności Egipt osiągnął nieco później, za rządów XII dynastii. Jej założyciel Amenemhat I prawdopodobnie pełnił funkcję wezyra w czasach Mentuhotepa IV, ostatniego władcy XI dynastii. Okoliczności wstąpienia wezyra na tron pozostają niejasne, być może odbyło się to w wyniku zamachu stanu. Jakiś czas po objęciu władzy Amenemhat I zmienił swe imię Horusowe na Uhem-mesut (Ten, który powtarza narodziny). Władca przeniósł stolicę z Teb do położonego w rejonie memfickim Iczi-Taui, skąd łatwiej było skutecznie zarządzać obiema częściami kraju. Wzdłuż wschodniej granicy Egiptu faraon wybudował zespół fortec zwany Murem Władcy, które miały bronić dostępu do Egiptu koczownikom z Azji. Amenemhatowi I przypisuje się również wprowadzenie instytucji koregencji. Miała ona polegać na tym, iż stary król wyznaczał na współwładcę jednego ze swych synów (którego koronowano jeszcze za życia ojca). Dzięki temu stopniowo wprowadzał go w tajniki rządzenia i zapewniał bezproblemową sukcesję. Teoria ta, choć kusząca, jest jednak coraz częściej odrzucana przez egiptologów. Jakkolwiek było, reformy Amenemhata I najwyraźniej spotkały się ze sprzeciwem ze strony części środowisk dworskich, gdyż władca najprawdopodobniej został zamordowany w wyniku spisku haremowego. Jego następca, Senuseret I, zdołał zdusić bunt w zarodku, przystępując do kontynuowania dzieła zapoczątkowanego przez ojca. W czasie swego ponad 40-letniego panowania podjął wiele ambitnych przedsięwzięć. To właśnie na jego czasy przypada pierwsza znacząca rozbudowa świątyni Amona-Ra w Karnaku, stojącej w tym miejscu co najmniej od czasów Intefa II z XI dynastii. Senuseretowi I zawdzięczamy znaczący rozwój kultu Ozyrysa w Abydos oraz Hathor na Synaju. Władca organizował liczne ekspedycje do kamieniołomów na Pustyni Wschodniej. Dbał również o podtrzymanie relacji z krainą Punt, odnowionych w czasach Mentuhotepa III po kryzysie I Okresu Przejściowego. Jako pierwszy podjął próbę trwałego podporządkowania Egiptowi Dolnej Nubii. To ostatnie dzieło zostało dokonane przez jednego z jego następców – Senusereta III. Władca nie tylko podbił Dolną Nubię w wyniku czterech wypraw wojennych, ale także wzniósł na jej obszarze zespół fortec, które miały przyczynić się do utrwalenia panowania egipskiego na terenach położonych między pierwszą a trzecią kataraktą Nilu. Za czasów Senusereta III nastąpiła pewna zmiana w egipskiej ideologii władzy królewskiej, czego odbiciem są posągi monarchy i jego następcy Amenemhata III. Na przedstawieniach ich twarze są wydłużone, pociągłe i pomarszczone, a uszy duże i odstające. Prawdopodobnie chodziło o ukazanie ciężaru sprawowania władzy królewskiej i troski, jaką król obdarzał swój kraj. Duże uszy stanowić zaś miały aluzję do ideału mędrca, który potrafi słuchać, znanego z tekstów dydaktycznych szczególnie popularnych w tym okresie. W odniesieniu do królewskich zespołów grobowych znacząca zmiana nastąpiła w czasach rządów Senusereta II, wnuka Senusereta I. Centralnym elementem zespołu grobowego nadal pozostała piramida, jednakże nie był to już monument w całości wykonany z kamienia. Rdzenie grobowców zaczęto wznosić z cegły mułowej, co znacząco obniżyło koszty, jednocześnie pozwalając na szybsze ukończenie budowy. Ponieważ zewnętrzna okładzina nadal była kamienna, z pozoru monumenty te nie różniły się niczym od grobowców z czasów Starego Państwa. Z nie do końca jasnych powodów niektórzy władcy XII dynastii (Senuseret III i Amenemhat III) rozkazali wznieść dla siebie po dwa zespoły grobowe. II Okres Przejściowy: ponowne rozbicie. Rządy XIII dynastii to czas szybko zmieniających się władców, którzy w rzeczywistości należeli do kilkunastu rodzin. W okresie tym stabilność władzy centralnej opierała się głównie na najwyższych dostojnikach państwowych, sprawujących swe funkcje niezależnie od częstych zmian na tronie. W końcu jednak doszło ponownie do rozdrobnienia, pogłębionego przez przejęcie władzy w Delcie przez Hyksosów, grupę koczowniczych ludów semickich. Rozpoczął się II Okres Przejściowy, kiedy rządy w Delcie sprawowała XV dynastia złożona z królów hyksoskich, natomiast na południu władzę dzierżyły XVI i XVII dynastie wywodzące się z Teb. Pierwszym królem tebańskim, który wystąpił przeciw Hyksosom, był Seqenenra Taa z XVII dynastii. Próba zakończyła się niepowodzeniem, o czym świadczą liczne obrażenia widoczne na mumii króla, wskazujące, że władca zmarł jakiś czas po bitwie w wyniku odniesionych ran. Dzieło zjednoczenia Egiptu zostało podjęte przez Kamesa, lecz ostatecznie Hyksosów udało się wypędzić dopiero za czasów Jahmesa II, uważanego za założyciela XVIII dynastii. Faraon ten nie tylko zdobył Auaris, stolicę Hyksosów, ale też ścigał ich na terenie Syrii i oblegał w twierdzy Szaruhen, jak donosi biografia jednego z królewskich żołnierzy. Nowe Państwo: narodziny potęgi. Wraz z panowaniem XVIII dynastii rozpoczął się kolejny okres świetności zwany Nowym Państwem. To czasy najbardziej znanych egipskich królów, którym zawdzięczamy najchętniej dziś odwiedzane monumenty. Amenhotep I rozpoczął poważną rozbudowę świątyni w Karnaku, inicjując tym samym praktykę, która trwała do końca istnienia państwa faraonów. Zgodnie z nią każdy panujący był zobowiązany upiększyć dom Amona-Ra, króla bogów. Być może to właśnie ten władca lub jego następca Thotmes I odpowiadał za założenie wioski rzemieślników w Deir el-Medina w Tebach Zachodnich, gdzie zamieszkiwali artyści odpowiedzialni za wykonanie królewskich grobowców w Dolinie Królów. Po stabilizacji sytuacji wewnętrznej przyszedł czas na wyeliminowanie wrogów zewnętrznych, zwłaszcza groźnego państwa Kusz, rozciągającego się na południe od trzeciej katarakty Nilu. Z tekstu steli Kamesa z XVII dynastii, wystawionej przez króla w Karnaku, dowiadujemy się, że faraonowi udało się przechwycić korespondencję między królem hyksoskim a władcą Kusz, której celem było zawiązanie antyegipskiego sojuszu. Thotmes I postanowił raz na zawsze rozwiązać problem zagrożenia ze strony Kusz i w drugim roku panowania zorganizował wielką wyprawę wojenną. Ekspedycja zakończyła się bezapelacyjnym zwycięstwem Egipcjan, dzięki czemu faraonowi udało się rozciągnąć południową granicę państwa aż do czwartej katarakty Nilu. Władca wkrótce po powrocie z południa wyruszył z wyprawą wojenną na północ i pokonując lokalnych książąt, dotarł aż do Eufratu, gdzie jako pierwszy władca w historii Egiptu wystawił swą stelę. O ile jednak Nubia została podporządkowana egipskiej administracji, o tyle tereny Syrii i Palestyny jako obszar znajdujący się w polu zainteresowań kilku starożytnych mocarstw został jedynie objęty egipskim protektoratem. W ten sposób w ciągu zaledwie kilku lat Egipt osiągnął największy w swej historii zasięg terytorialny, a kraj faraonów stał się poważnym graczem na arenie międzynarodowej. Na czasy II Okresu Przejściowego i Nowego Państwa przypada również znaczący wzrost znaczenia kobiet z rodziny królewskiej, sprawujących urząd Bożej Małżonki Amona. Zjawisko to osiągnęło apogeum w momencie, gdy Hatszepsut, córka Thotmesa I i małżonka niespodziewanie zmarłego Thotmesa II, ogłosiła się królem i to pomimo faktu, że Egipt miał już legalnie panującego władcę, kilkuletniego Thotmesa III, jej pasierba, a zarazem bratanka. Współrządy Hatszepsut i Thotmesa III to czas ostatecznego przywrócenia Egiptowi dawnej świetności oraz wspaniałego rozwoju architektury (czego najlepszym przykładem może być świątynia Hatszepsut w Deir el-Bahari, gdzie od lat 60. XX w. pracuje polsko-egipska misja archeologiczno-konserwatorska). Prawdopodobnie to właśnie Hatszepsut zapoczątkowała wykuwanie królewskich grobowców w Dolinie Królów, choć już od czasów Amenhotepa I władcy egipscy zrezygnowali ze wznoszenia dla siebie piramid na rzecz grobowców ukrytych w skałach Teb Zachodnich. Kult zmarłego króla połączono z kultem Amona-Ra w tzw. świątyniach milionów lat. Wkrótce po śmierci Hatszepsut Thotmes III wyruszył na pierwszą z licznych wypraw do Syrii i Palestyny, gdzie starał się o utrzymanie egipskiego stanu posiadania, ustanowionego przez jego dziada Thotmesa I. Walki trwały tam aż do zawarcia pokoju między Artatamą II, królem Mitanni, a Thotmesem IV. Ten ostatni doszedł do władzy w dość specyficznych okolicznościach, jeśli wierzyć inskrypcji z tzw. Steli Snu, którą władca rozkazał wystawić pomiędzy łapami Wielkiego Sfinksa w Gizie. Gdy bowiem książę Thotmes podczas pobytu w Gizie zasnął u podnóża Sfinksa, ukazał mu się bóg Heru-em-Achet (Horus na Horyzoncie, za którego wcielenie uważano w owym czasie postać Wielkiego Sfinksa), przyrzekając, że uczyni go królem Egiptu, jeśli odnowi jego wizerunek. Thotmes skorzystał z okazji i doprowadził do odrestaurowania Sfinksa (który w jego czasach liczył już sobie ponad tysiąc lat), a później rzeczywiście wstąpił na tron. Nowe Państwo: reformy i tradycja. Podpisanie pokoju z Mitanni wyeliminowało konieczność nieustannych interwencji faraonów na terenie Syrii i Palestyny, dzięki czemu w całym rejonie zapanował pokój. Egipt rozkwitał pod rządami kolejnego władcy Amenhotepa III i jego małżonki Teje. Powstały wówczas świątynia w Luksorze oraz tzw. Kolosy Memnona. Te ostatnie są pozostałością świątyni milionów lat króla wzniesionej na Kom el-Hetan, która w swoich czasach była największą w całych Tebach Zachodnich. Niestety, uległa zniszczeniu jeszcze w starożytności w wyniku trzęsienia ziemi. W szczelinach powstałych w północnym kolosie nocami gromadziła się wilgoć, która parując każdego ranka pod wpływem ciepła promieni słonecznych, wydawała specyficzne dźwięki. Starożytni Grecy uznali to za zawodzenie bogini Eos (Jutrzenki), bolejącej nad śmiercią syna Memnona, który zginął z ręki Achillesa – stąd do dziś posągi te określane są właśnie jako Kolosy Memnona. Niestety, prace restauracyjne podjęte za rządów rzymskiej dynastii Sewerów na przełomie II i III w. n.e. sprawiły, że śpiewający posąg zamilkł na zawsze. Amenhotep III podjął odważne reformy religijne, które doprowadziły do jego stopniowej identyfikacji z bogiem słońca w trakcie trzech świąt sed. Zadaniem tego święta było odnowienie sił witalnych władcy. Chociaż bowiem każdy faraon był uważany za bóstwo jako syn boga słońca i żywe wcielenie Horusa na ziemi, to jednak za jego życia nie składano mu ofiar jak innym bogom, a pełnię boskiej natury osiągał dopiero po śmierci. Amenhotepowi III to nie wystarczało – ogłosił się on żywym wcieleniem samego boga słońca, dzięki czemu w różnych świątyniach można podziwiać reliefy, na których król składa ofiarę... samemu sobie. Wydaje się, że w dużej mierze to właśnie reformy religijne z czasów Amenhotepa III doprowadziły do rewolucji amarneńskiej przeprowadzonej przez jego następcę Amenhotepa IV (Echnatona). Niektórzy badacze przypuszczają nawet, że podniesiony przez Echnatona do rangi jedynego bóstwa Aton to nie kto inny, jak ubóstwiony Amenhotep III. Rewolucja amarneńska przyniosła gwałtowne zmiany nie tylko w samej religii, ale także w sztuce i piśmiennictwie. Do tej pory oficjalne inskrypcje wykuwane na ścianach świątyń spisywano w klasycznym języku egipskim, który w czasach Echnatona wyszedł z codziennego użycia. Faraon rozkazał więc zastąpić go językiem nowoegipskim, którym posługiwano się wtedy powszechnie, a który różnił się od języka klasycznego pod względem gramatyki i pisowni. W przeciwieństwie do pozostałych reform króla zmiana ta przetrwała do końca Nowego Państwa. Paradoksalnie, po założeniu nowej stolicy i przeniesieniu dworu królewskiego do Achetaton (Amarny), dużo więcej wiadomo o tym, co działo się poza granicami Egiptu niż o sytuacji w samym kraju nad Nilem. Wynika to z odkrycia królewskich archiwów zawierających obfitą korespondencję Amenhotepa III i Echnatona z rozmaitymi władcami Bliskiego Wschodu. Jeszcze za panowania Echnatona na Bliskim Wschodzie zaczęła wyrastać nowa siła, Hetyci wywodzący się z obszarów Anatolii. Pod rządami króla Suppiluliumasa I osiągnęli oni szczyt swej potęgi, przyczyniając się do upadku państwa Mitanni. Dążyli też do zmiany równowagi sił na terenie Syrii i Palestyny. Egipcjanie utracili część wpływów w rejonie, a próbę ich odzyskania podjęli dopiero władcy XIX dynastii. Po śmierci Echnatona na tron wstąpiła jego córka Meritaton, która rozpoczęła powrót do dawnych tradycji, kontynuowany w czasach panowania jej młodszego brata Tutanchamona. Ten ostatni jest znany przede wszystkim jako właściciel jedynego grobowca w Dolinie Królów, który został odkryty w stanie niemal nienaruszonym. Tego największego w historii egiptologii odkrycia dokonali w 1922 r. Howard Carter oraz lord Carnarvon. Niespodziewana śmierć tego ostatniego przyczyniła się do rozpowszechnienia się opowieści o klątwie, która miała dotknąć wszystkich, którzy poważą się zakłócić spokój króla. W grobowcu Tutanchamona nie znaleziono jednak żadnego tekstu klątwy. Tego rodzaju zapisy trafiają się głównie w grobowcach dostojników; z reguły są skierowane zresztą przeciwko osobom, które zbezcześciłyby grób poprzez niedochowanie wymogów rytualnej czystości przed wejściem do niego lub poważyłyby się ukraść materiały użyte do budowy grobowca. Nowe Państwo: od Ramzesów do podziału. Niespodziewana śmierć Tutanchamona sprawiła, że na tron Egiptu wstępowali kolejno wysocy dostojnicy, najpierw Ai II (wcześniej pełniący urząd wezyra), a następnie generał Horemheb. Ten ostatni, nie mając dzieci, na swego następcę wyznaczył kolegę z wojska, generała Pa-Ramessu, który po śmierci Horemheba wstąpił na tron jako Ramzes I. Wybór ten nie był przypadkowy – chociaż generał był człowiekiem wiekowym (panował niecałe dwa lata), to jednak miał dorosłego syna, który sam też miał już syna w wieku niemal męskim, co gwarantowało stabilną i pewną sukcesję dynastyczną. W ten właśnie sposób do władzy doszła XIX dynastia, wywodząca się z Delty. Po krótkim panowaniu Ramzes