Figura żołnierzy wyklętych pojawiła się w języku w połowie lat 90. Pojęcie to fałszywie sugeruje, iż antykomunistycznych konspiratorów łączyła jakaś więź organizacyjna lub wspólnota celów. Propagujący to określenie ludzie przekonują, iż w warunkach reżimu komunistycznego podziemna walka zbrojna był jedyną honorową, a jednocześnie racjonalną strategią działania. Deprecjonują opór stawiany komunistom przez Polskie Stronnictwo Ludowe i inne działające wówczas legalnie niekomunistyczne środowiska polityczne i społeczne. Wielu z nich twierdzi, jakoby w latach 1944–53 (w innej wersji 1944–63) żołnierze zwani wyklętymi walczyli w najdłuższym w historii Polski narodowym, antykomunistycznym powstaniu. Mówią tak, choć żaden konspirator czy partyzant nie nazywał siebie żołnierzem wyklętym, żaden z nich nie określił swej ówczesnej aktywności powstaniem. Pojęcia te kreują skrajnie uproszczony, infantylny, w dużym stopniu fałszywy obraz powojennego podziemia. Duma z przeszłości winna opierać się na niewyimaginowanej, możliwie zobiektywizowanej historii, a nie być produktem zideologizowanej polityki historycznej. Antykomunistyczne podziemie było niezwykle zróżnicowane. Najliczniejszy jego nurt (60–80 tys. członków) tworzyło wywodzące się bezpośrednio z AK Zrzeszenie Wolność i Niezawiłość. Liderzy WiN zakładali, jak się okazało trafnie, że III wojna światowa nie wybuchnie, a Polska ma szansę na odzyskanie suwerenności jedynie na drodze przemian politycznych. Liczyli, iż cel ten osiągną na drodze wolnych, powszechnych i tajnych wyborów parlamentarnych, jakie gwarantowały Polakom postanowienia jałtańskie. Byli przeciwnikami walki zbrojnej i dążyli do rozwiązania oddziałów partyzanckich. Zadaniem WiN było wspieranie niekomunistycznych sił politycznych w dążeniach do budowy niezawisłej, demokratycznej Polski. Wizja ustroju państwa WiN mieściła się w nurcie liberalno-demokratycznym, w sferze społeczno-gospodarczej odwoływała się głównie do tradycji socjaldemokratycznej i katolickiej nauki społecznej. Druga co do wielkości ogólnopolska organizacja podziemna, afiliowane przy Stronnictwie Narodowym Narodowe Zjednoczenie Wojskowe, liczyła 30–40 tys. członków. Koncepcje przywódców NZW zasadniczo różniły się od strategii WiN. Uważali oni, iż po pokonaniu III Rzeszy szybko dojdzie do konfliktu między światem zachodnim a Sowietami. W konfrontacji tej upatrywali szansę na odzyskanie przez Polskę niepodległości. O ile dowództwo WiN dążyło do zaprzestania walki zbrojnej i rozwiązania oddziałów partyzanckich, to liderzy NZW starali się rozbudować oddziały leśne. W programie SN deklarowano przywiązanie do rozwiązań demokratycznych, jednocześnie jednak w prasie Stronnictwa można spotkać niemało treści szowinistycznych, antysemickich, a wiele działań NZW było wymierzonych w mniejszości narodowe. Na podziemnej scenie politycznej najbardziej na prawo sytuowały się Narodowe Siły Zbrojne Związku Jaszczurczego. Ugrupowanie – osłabione na skutek opuszczenia Polski przez najważniejszych przywódców (pod koniec wojny wra