Demokracja szlachecka

W kanonie edukacyjnym polskiej szlachty było czytanie pism Arystotelesa. Nic zatem dziwnego, że unia otrzymała wychwalany przez wielkiego Greka model ustroju monarchii mieszanej, harmonijnie łączącej elementy klasycznych form: monarchii, arystokracji, demokracji.

AN Tekst konstytucji nihil novi z 1505 r., od której zaczął się republikański ustrój Korony.

Etos obywatelski. Unia w Lublinie „w jeden lud zniosła i spoiła” państwa o różnych doświadczeniach i tradycjach politycznych. Korona wnosiła do „spolnej Rzeczypospolitej” dobrze rozwinięte i ustabilizowane instytucje prawno-ustrojowe, które już od kilku co najmniej dziesięcioleci zapewniały jej obywatelom rzeczywisty współudział w sprawach kraju i kształtowaniu polityki. Partycypacja, współodpowiedzialność za los ojczyzny, przekonanie o fundamentalnej roli prawa w życiu każdej wspólnoty stanowiły filary republikańskiej myśli i wzorów wychowawczych, w kręgu których dorastał niemal każdy młody szlachcic. Obywatelski etos, mocno osadzony w tradycji antycznej i doświadczeniu ruchu egzekucyjnego, w tym również starań o zacieśnienie związków z Litwą, podnosił do rangi cnoty zainteresowanie sprawami ojczyzny i gotowość do służenia jej w każdej formie. Fundamentem myślenia o państwie i politycznych wyobrażeń szlachty, osią szlacheckiego systemu wartości była wolność – zagwarantowana prawem, a jednocześnie w granicach prawa.

Ramy ustrojowe: obieralny monarcha. Ramy ustrojowe Rzeczpospolitej Obojga Narodów określił sam akt unii. Zwornikiem państwa miał być wspólny monarcha „jeden pan i jeden król spolny (…) spolnymi głosy od Polaków i od Litwy obran”. W Królestwie Polskim zasada elekcyjności tronu przestrzegana była przynajmniej od początku rządów Jagiellonów, a wedle niektórych badaczy praktykowano ją również w czasach wcześniejszych. Elekcji towarzyszyła konfirmacja praw: wstępujący na tron potwierdzał nienaruszalność zastanych praw i przywilejów, co wieńczyło swoistą umowę społeczną, kontrakt zawierany przez naród polityczny ze swoim monarchą. Wyjątkiem od tej reguły był Zygmunt August, który złożył przysięgę na wierność prawom dopiero w dwa lata od objęcia władzy.