Państwo od kuchni albo o funkcjonowaniu administracji terenowej i sądownictwa
System administracyjny
Podział administracyjny
Wielkie Księstwo. Podniesiona już na wstępie uwaga o skomplikowaniu administracyjnym dotyczy przede wszystkim Korony, gdyż w Wielkim Księstwie Litewskim przeprowadzono w latach 1565–66 ważne reformy, unifikujące podział terytorialny i samą administrację. Wprowadzono dwustopniowy podział Wielkiego Księstwa na województwa i powiaty.
Podstawową jednostką administracyjną stał się powiat. W przeciwieństwie do Korony miał być on nie tylko jednostką okręgu sądowego, lecz również politycznego (sejmiki) i wojskowego (organizacja pospolitego ruszenia). Po unii lubelskiej w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego wchodziło 9 województw: wileńskie, trockie, połockie, witebskie, smoleńskie, mińskie, mścisławskie, nowogrodzkie i brzesko-litewskie. Status równy województwom miało Księstwo Żmudzkie. Jako ostatnie powstało w 1635 r. województwo czernichowskie. Województwo wileńskie obejmowało 5 powiatów, trockie 4 powiaty, inne od dwóch do trzech, a województwo połockie, mścisławskie i Księstwo Żmudzkie tylko jeden powiat. Ta ostatnia sytuacja może dziwić: oto np. województwo połockie miało te same granice i obszar co powiat połocki! Zabieg taki był jednak konieczny, aby można było utrzymać odrębny komplet urzędów ziemskich (w powiecie) i senatorskich (w województwie). Do kwestii urzędników jeszcze powrócimy.
Korona. Korona dzieliła się na dwie prowincje: Małopolskę i Wielkopolskę, co miało swe przełożenie zarówno na funkcjonowanie sejmu, jak i sądownictwa apelacyjnego. Każda z prowincji obejmowała obszar dużo większy, niż wynikałoby to z ich nazw. Prowincję małopolską tworzyły, oprócz województwa krakowskiego (z księstwami oświęcimskim i zatorskim), sandomierskiego i lubelskiego, także województwo bełzkie, ruskie (składające się z ziemi: lwowskiej, przemyskiej, sanockiej, halickiej i chełmskiej), województwo wołyńskie, podolskie, bracławskie i największe w całym państwie województwo kijowskie.