Dom wielu narodów

Res publica, o której mówimy, okazała się Rzeczpospolitą już nie dwojga, lecz wielu narodów; republikańską wspólnotą narodów.

Jarosław Krysik, Marek Sobczak/Polityka Główne grupy etniczne RP w dobie jej największego zasięgu terytorialnego. Na mapie zaznaczono m.in. obszary zamieszkane przez przodków dzisiejszych Łotyszy, Estończyków i Słowaków. Grupy te nie wykształciły własnych społecznych i kulturalnych elit i nie były przez współczesnych postrzegane jako odrębne. Z tej racji nie zostały uwzględnione w głównym tekście.

Co to naród? Panorama kulturowa Rzeczpospolitej przypominała mozaikę, której elementy, choć niezależne od innych, pozostawały w ścisłym związku, wzbogacając całość. Nasze współczesne rozumienie pojęcia naród jest jednak zupełnie odmienne od ówczesnego. Pochodzenie etniczne nie było dla mieszkańca Rzeczpospolitej tak ważnym wyróżnikiem jak choćby stan, wyznanie czy lokalna tożsamość.

W epoce oświecenia, u schyłku I Rzeczpospolitej, pojawili się myśliciele głoszący istnienie wspólnoty ponadstanowej. Stanisław Staszic utrzymywał, że szlachta nie jest „całym narodem polskim, a jedynie jednym stanem”. Z kolei Franciszek Salezy Jezierski stwierdził: „Pospólstwo zaś rozróżnia narody, utrzymuje rodowitość języka ojczystego, zachowuje zwyczaje”. Był to jednak dopiero początek kształtowania się świadomości narodowej w znaczeniu współczesnym. Daleko było do tego, by uznać, że społeczeństwo Rzeczpospolitej jest jednym narodem bądź że złożone jest z wielu antagonistycznych nacji. Dlatego mówimy raczej o mozaice kulturowo-etnicznej grup, odwołujących się w ich obrębie do wspólnoty pochodzenia, tradycji, języka, wiary. (Greckie słowo ethnos oznacza lud, plemię; w polskim słowie naród też zresztą tkwi odwołanie do wspólnoty urodzenia, rodu).

Polacy stanowili w Rzeczpospolitej grupę dominującą, zarówno liczebnie – stanowili około połowy jej mieszkańców – jak kulturowo i politycznie. To oni stanowili większość narodu politycznego – szlachty. Polska kultura promieniowała na najdalsze obszary wspólnego państwa, jak i poza jego granicami, nie tyle wypierając inne tradycje, co raczej wchodząc z nimi w dialog.

Wielkie Księstwo Litewskie stanowiło, jak już wiemy, drugi obok Korony element składowy Rzeczpospolitej Obojga Narodów.