Unia nad Bałtykiem czyli o władaniu morzem, handlu i flocie
Rzeczpospolita morska
O władztwo na morzu
Prusy Królewskie. W pierwszej połowie XV w. leżący u ujścia Wisły Gdańsk, choć wchodził w skład państwa krzyżackiego, swe bogactwo zawdzięczał handlowi z Polską. Ten stan rzeczy musiał mieć wpływ na świadomość gdańskich mieszczan. Gdy więc zwiększył się ucisk fiskalny Zakonu (koszty prowadzonych wojen!), doszło do konfliktu władz krzyżackich ze stanami pruskimi. W 1440 r. powstał Związek Pruski, konfederacja miast i ziem. W lutym 1454 r. wzniecił on antykrzyżackie powstanie i zwrócił się do króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o opiekę. W odpowiedzi monarcha inkorporował Prusy, co z kolei wywołało wojnę z Zakonem (do historii przeszła jako trzynastoletnia). Zakończyła się ona w 1466 r. przyłączeniem Pomorza Gdańskiego i Warmii do Korony polskiej.
Prusy Królewskie (bo tak zwano przyłączoną do Polski część państwa zakonnego) zachowały swoistą autonomię, podlegając formalnie królowi, a nie Rzeczpospolitej. Wyjątkową pozycję miał Gdańsk, który w maju 1457 r. otrzymał od Kazimierza Jagiellończyka tzw. wielki przywilej, dotyczący sprawowania przez miasto namiestnictwa nad Bałtykiem w imieniu króla polskiego. W rezultacie Gdańsk miał własną flotę i wojsko, decydował o nakładaniu embarga i w praktyce mógł prowadzić własną politykę zagraniczną. Stan taki był początkowo korzystny dla polskich monarchów, gdyż dawał im większe pole manewru w sporach z sejmem i szlachtą, tudzież pozwalał swobodniej wykorzystywać niemałe środki finansowe płynące z Prus.
Statuty Karnkowskiego. Układ ten skończył się wraz z podjęciem przez Zygmunta Augusta postulatów ruchu egzekucyjnego, domagającego się m.in. unifikacji i centralizacji państwa. Oznaczałoby to przywrócenie bezpośredniego polskiego władztwa nad Bałtykiem.