Legendarny rycerz. Jeszcze niedawno dominował pogląd o pochodzeniu Potockich, jednego z najważniejszych i najmożniejszych rodów Rzeczpospolitej, ze wsi Potok w województwie krakowskim. Ostatnio Marian Wolski, autor solidnie udokumentowanej monografii rodu („Potoccy herbu Pilawa do początku XVII wieku. Studium genealogiczno-własnościowe”), dokonał rewizji tego poglądu, dowodząc, iż Potoccy wywodzili się od Pampickich z Pampic (Pępic) z powiatu chęcińskiego w dawnym województwie sandomierskim. Sami Potoccy uważają za swego protoplastę XII-wiecznego rycerza Żyrosława z Potoka koło Jędrzejowa, również z tego województwa.
HERB: PILAWA
W polu błękitnym podwójny krzyż srebrny z połową ramienia u dołu. Ponoć rycerz Żyrosław wziął udział w wyprawie księcia Bolesława Kędzierzawego przeciwko Prusom w 1166 r. Obronił się przed dwoma atakami Prusów, a podczas trzeciego zabił ich wodza w pojedynku. Książę nagrodził go herbem: dwie całe poprzeczki symbolizują dwa odparte ataki, jedna niepełna – zakończenie bitwy.
Jak ustalił Bartłomiej Czarski, kształt rodowego herbu dał asumpt XVIII-wiecznym panegirystom do głoszenia chwały Potockich. Dla przykładu przytoczmy wiersze opublikowane w 1758 r. w kalendarzu dedykowanym wojewodzie bełskiemu: „Do trzech krzyżów trzy daję Potockim korony: Świętobliwość i Zacność z Męstwem dla obrony”.
DEWIZA: Scutum opponebat scutis (Tarcza przeciwstawiała się tarczy)
Kolejny dwuwiersz nawiązuje do motywu krzyża i orderu, który często przybiera taki właśnie kształt: „Krzyż Kawalerski broni wiary, królów, prawa, Doskonale to czyni Potockich Pilawa”.
Potoccy byli w dawnej Rzeczpospolitej rodem hetmańskim; wielu z nich piastowało buławy, angażowało się w obronę polskich granic, toteż anonimowy apologeta napisał: „Nie jedną z nieprzyjaciół wystawiacie iże Kawaleryję, potrójne więc dane wam krzyże”.