Pomocnik Historyczny

„Są tu różne fabryki”

Latyfundia i manufaktury

„Na folwarku”, obraz Józefa Chełmońskiego, 1875 r. „Na folwarku”, obraz Józefa Chełmońskiego, 1875 r. Muzeum Narodowe w Krakowie
Od zbrojnych zajazdów po budowę manufaktur – sposoby zdobywania i pomnażania majątków.

Dochody to podstawa. Zarabiaj albo giń – ta zasada dotyczyła każdego z magnackich rodów. Jeśli któryś z nich nie potrafił zadbać o dochody – najlepiej kosztem konkurencyjnych rodzin – znikał ze sceny dziejów. Dobitnym przykładem jest ród Paców, który w drugiej połowie XVII w. trząsł Litwą. Zdołał usunąć w cień Radziwiłłów i sparaliżować polityczne plany Sobieskiego. „Niemniej fortun magnackich Pacowie nie posiadali” – stwierdził w opracowaniu „Wydarzenia wojenne na Żmudzi i w Kurlandii 1656–1660” Aleksander Codello. Mariusz Kowalski dodał w książce „Księstwa Rzeczpospolitej. Państwo magnackie jako region polityczny”: „Brak trwałych podstaw majątkowych miał prawdopodobnie decydujący wpływ na szybki koniec kariery tego rodu. Jego wybitni przedstawiciele potrafili utrzymywać swą pozycję bez posiadania znaczących dóbr dziedzicznych. Następne pokolenia nie posiadają już takich zdolności”. Upadek politycznego znaczenia Paców potwierdził to, co wiedział każdy możnowładca. Bez latyfundiów i wielkich dochodów jego dzieci mogą już nie być magnatami.

Kobierzec z manufaktury Potockich (w Tulczynie lub w Niemirowie) z 1774 r.Muzeum Narodowe w KrakowieKobierzec z manufaktury Potockich (w Tulczynie lub w Niemirowie) z 1774 r.

Latyfundia. Początkowo bogactwo rodów magnackich swe źródło miało w latyfundium. Im większe obszary ziemi zdobyła rodzina, tym jej szanse na zbudowanie trwałej potęgi rosły. Wpływy polityczne były nierozerwalnie powiązane z kwestiami ekonomicznymi. Za wzorcowy przykład rodu, który dzięki politycznym talentom jego protoplasty doszedł do potęgi, a następnie potrafił utrzymać bogactwo, zachowując znaczenie polityczne, mogą posłużyć Zamoyscy. Jak podkreśla Stanisław Grzybowski w monografii „Jan Zamoyski”, jej bohater otrzymał od ojca w 1570 r., jako dobra dziedziczne, zaledwie trzy i pół wsi.

Pomocnik Historyczny „Wielkie rody Rzeczpospolitej” (100161) z dnia 17.02.2020; Konteksty; s. 98
Oryginalny tytuł tekstu: "„Są tu różne fabryki”"
Reklama