Zamieszanie w monarchii mieszanej
Najgorsze miało dopiero nadejść
Jedyna taka w Europie? Na podstawie spisów podatkowych z 1580 r. możemy stwierdzić, że Rzeczpospolita miała wówczas powierzchnię 865 tys. km kw. i ponad 7,5 mln mieszkańców (a po wojnach z Moskwą i traktacie w Polanowie w 1634 r. osiągnęła przejściowo rekordowe 990 tys. km kw. i ok. 11 mln mieszkańców). Sto lat później państwo polsko-litewskie było już znacznie okrojone terytorialnie, zaś konflikty militarne i klęski elementarne spowodowały spadek ludności o 20–30 proc. Instytucje ustrojowe działały coraz mniej skutecznie, dyplomaci i agenci obcych dworów oraz magnackie fakcje (łac. factio – zgrupowanie) generowały wewnętrzne konflikty. Czy była to równia pochyła, a jeśli tak, to kiedy i dlaczego się zaczęła? Czy można było z niej zawrócić? – pytania te od dawna wywołują dyskusje wśród historyków.
Podobnie jak kolejne: czy Rzeczpospolita Obojga Narodów, powstała po unii lubelskiej w 1569 r., wypracowała mimo wszystko niepowtarzalny w Europie model ustrojowy i unikatowy system polityczny? Wskazuje się analogie do kształtującego się wówczas ustroju angielskiego czy niektórych państw Rzeszy Niemieckiej. Ważniejsze jednak, że o wyjątkowości i słuszności przyjętych rozwiązań były przekonane rzesze szlacheckich obywateli. Cytat z XVI-wiecznego pisarza politycznego Stanisława Orzechowskiego – iż szlachcic królowi winien jest tylko wojnę pospolitą (udział w pospolitym ruszeniu), tytuł (monarszy) na pozwie i 2 gr z łanu (podatek, tzw. poradlne) – jako artykulację zasad złotej wolności znał na pamięć chyba każdy szlachetnie urodzony.
Zresztą nie tylko polski szlachcic był zachwycony szerokimi ramami owej wolności. To ona skusiła rycerstwo i bogatych mieszczan z państwa krzyżackiego, ona nęciła rzesze litewskiej i inflanckiej szlachty.