Dzieje w zarysach. Przez znaczną część średniowiecznej historii na ziemiach polskich wszyscy – zarówno pierwszoplanowi aktorzy wydarzeń znanych z podręczników, jak i anonimowy lud – mieszkali na wsi. Pierwsze miasta sensu stricto pojawiły się w XIII w., a urbanizacja postępowała stopniowo.
Nasz dostęp do tego świata jest bardzo ograniczony. Źródeł pisanych zachowało się niewiele, trudno też oczekiwać, aby kronikarze, pracujący na chwałę Bożą i książąt, poświęcali wiele uwagi codziennemu bytowaniu. Wgląd w nie zyskujemy dzięki aktom prawnym – książęcym nadaniom i potwierdzeniom własności, wykazom majątków kościelnych, wyrokom w sporach sąsiedzkich. Są to jednak dokumenty późne, najstarsze z nich sięgają XII stulecia, a większość powstała w czasach XIII- i XIV-wiecznej kolonizacji na prawie niemieckim, kiedy stare tradycje wiejskiego życia właśnie odchodziły w przeszłość.
Materialny aspekt tego życia bada oczywiście archeologia. Dzięki wykopaliskom i coraz bardziej wysublimowanym badaniom laboratoryjnym jesteśmy w stanie zrekonstruować pierwotny krajobraz, odtworzyć formy gospodarowania mieszkańców najstarszych polskich wsi, a po części warunki ich życia. Wspólny wysiłek historyków i archeologów pozwala zatem na ukazanie choćby w ogólnych zarysach świata wczesnośredniowiecznej wsi.
Wśród puszcz. Był to przede wszystkim świat leśny. Obszary zagospodarowane stanowiły wysepki w morzu trudnych do przebycia puszcz, a komunikację między nimi umożliwiały rzeki. Te cechy środowiska wyznaczały warunki bytowania. Każdy kawałek ziemi pod uprawę należało wydrzeć puszczy, do orki służyło zaprzężone w woły radło, które nie odkłada skiby i przyspiesza jałowienie ziemi, brak też było możliwości nawożenia pól; wszystko to wymuszało maksymalne dostosowanie się do środowiska.