Wiejskie triady (1). Między kościołem, karczmą i targiem

Kościół – karczma – targ.

Kościół. W krajobrazie wsi do końca XIX w. przeważały drewniane kościoły. O ich ulotności pisał w listach do przyjaciela Stanisław Wyspiański: „Szybko nikną z naszego pejzażu, gdyż tak płoną i płoną rok w rok”. Fundowali je królowie, duchowni i ziemianie, którym instytucja Kościoła umożliwiała ideologiczne oddziaływanie na włościan. Inicjatywy chłopskie zdarzały się wyjątkowo. Dotyczyły przeważnie wyposażenia istniejącej już świątyni. Na barki gromady spadały za to finansowe ciężary związane z jej utrzymaniem. Fundatorzy zasiadali w ławkach przy ołtarzu, gdzie – jak w „Chłopach” Władysława Reymonta – „stojał Boryna i wójt sam”.

Kościół nie mógł funkcjonować bez przewodnika duchowego, zwanego Panem dobrodziejem. Plebani wywodzili się przeważnie z rodzin szlacheckich. Sytuacja zmieniła się w drugiej połowie XIX w. Przed synami chłopskimi pojawiła się możliwość uzyskania zawodu z „silną pozycją na rynku”, jak to ujął ksiądz Jakub z filmowego serialu „1670”. Proboszcz mógł liczyć na gospodarstwo z zabudową oraz własną służbę. Na plebanii poza mieszkaniem często znajdowała się również parafialna kancelaria. Kontakty duszpasterzy z chłopami cechował dystans. Społeczna pozycja księży była równa panom. Nawet włościańskim plebanom lud nie wystawiał najlepszego świadectwa. Z lubelskiego, gdzie pod koniec XIX w. zarządzali oni ok. 10 proc. parafii, pochodzi porzekadło „Najcięższy z chłopa ksiądz”.

Do obowiązków duszpasterza należało wygłaszanie lub odczytywanie gotowych kazań, które składały się z rozmaitych dygresji i anegdot, raczej utrwalających niż przełamujących stereotypy o świecie zewnętrznym. W odróżnieniu od mszy, odprawianej po łacinie aż do 1969 r., głoszono je w języku polskim.