Świadectwa epoki. „Ludność tutejsza – pisał Franciszek Bujak o mieszkańcach galicyjskiej wsi – okazuje dotąd niewolniczą prawie uległość dla wszelkiej władzy, ale zarazem ma ona dla niej również niewolniczą nieufność i niechęć, a czasem nawet nienawiść. Jest to świadectwem braku uspołecznienia i braku poczucia prawnego. Wobec przedstawicieli władzy czuje się dzisiejszy chłop z nad Łososiny, jak za czasów poddaństwa, wydanym na łaskę i samowolę – słowem istotą, której byt nie jest określony ani zabezpieczony żadnemi prawami. Koniecznem tego następstwem jest, że się nie może dotąd oswoić z warunkami i prawami, które od dawna posiada”.
Słowa te pochodzą z 1903 r. Franciszek Bujak urodził się w chłopskiej rodzinie i po prostu przywoływał kategorie, które były powszechnie używane wówczas przez klasę ludową. „Chłop jeszcze sprzed 50 laty – wspominał w latach 30. XX w. Wincenty Witos – uważał się sam za niższe i mniej wartościowe stworzenie od innych. (…) Był niewolnikiem tak z krwi, tradycji, wychowania, jak i z własnej woli”. Jan Sztorc – chłopski poseł na sejm wiedeński – w liście z 1848 r. przekazywał swojej gromadzie informację o ostatecznym zniesieniu pańszczyzny tymi słowami: „Nie musicie już nikomu robić pańszczyzny, ani dawać czynszy, bo nie jesteście żadnymi niewolnikami, lecz wolnym niepodległym ludem”.
Dopiero w PRL zaczęto utrzymywać, że pańszczyzna i niewolnictwo nie mają ze sobą nic wspólnego. Idea ta była propagowana przez historyków gospodarczych wywodzących się ze szkoły marksistowskiej. Twierdzili oni, że oba ustroje przypisane są do innych epok – niewolnictwo do starożytności, pańszczyzna zaś do średniowiecza. Zwracano uwagę na fakt, że systemy te istotnie różniły się pod kątem formalnoprawnym.