Paul Robeson: bojownik o pokój

Występował w kasowych filmach, jego głos wybrzmiewał w największych salach koncertowych świata, a spopularyzowane przez artystę kompozycje, takie jak „Ol’ Man River”, zyskały miano standardów. Grał profesjonalnie w futbol, z wyróżnieniem ukończył prawo, znał kilkanaście języków, przyjaźnił się z intelektualistami i ludźmi kultury. Barwna historia życia syna zbiegłego niewolnika to gotowy materiał na scenariusz filmowy. Aż trudno uwierzyć, że nikt do tej pory nie pokusił się o nakręcenie o Paulu Robesonie fabuły. To będzie kolejny po oscarowym „Zniewolonym” (2013 r.) film Steve’a McQueena. Reżyser ogłosił swoje plany w listopadzie ubiegłego roku w Nowym Jorku. A w pisanie scenariusza zaangażuje się aktor, wokalista i aktywista Harry Belafonte, który się z Robesonem przyjaźnił. Kiedy McQueen miał 14 lat, wpadły mu w ręce artykuły prasowe poświęcone Robesonowi. Już wtedy zainteresował go fakt, że w 1928 r., po wielkim sukcesie na londyńskim West Endzie, spontanicznie wyszedł do protestującego na ulicach tłumu bezrobotnych walijskich górników. Jego kolor skóry i potężna postura (prawie 2 m wzrostu) wzbudziły sporą konsternację. Niczym niezrażony zaśpiewał z robotnikami i zaprosił ich na ciepły posiłek. Potem odwiedził kilkanaście miejsc na świecie, w których klasa robotnicza i mniejszości etniczne walczyły o prawa, a kolonie o autonomię. Za swoje poglądy zapłacił wysoką cenę. „Nie zamierzam być jednym z tych przeciętnych śpiewaków, którzy utknęli na dobre w operze” – powiedział Robeson dziennikarzom, którzy porównując go do słynnego Caruso, pytali, dlaczego odrzucił rolę w „Aidzie” Verdiego. Obdarzony głębokim basem artysta mógł przyciągać tłumy na najważniejszych scenach operowych świata. Wolał jednak wzbudzać emocje gdzie indziej. Na jego wybory życiowe duży wpływ miał ojciec, po którym odziedziczył nie tylko talenty muzyczne i oratorskie, ale także pogardę dla „wujów Tomów” i podziw dla dokonań legendy ruchu abolicjonistów, czarnoskórego Fredericka Douglassa. Urodzony w 1898 r. Robeson wychował się w Ameryce, w której czarnoskórzy nie mieli żadnych praw. Syn pastora Williama Drew Robesona i jego żony Marii młodość spędził wraz z czwórką rodzeństwa w New Jersey. W północno-wschodnich Stanach Zjednoczonych rasistowskie prawa Jima Crowa teoretycznie nie miały racji bytu, więc wszechstronnie uzdolniony Paul chodził do szkół z białymi kolegami. Liceum w Sommerville ukończył w 1915 r., gdy na ekrany kin wszedł gloryfikujący Ku-Klux-Klan film „Narodziny narodu”. Robeson był prymusem, gwiazdą szkolnego chóru, teatru i drużyny futbolowej. Miał już na koncie role Otella i Juliusza Cezara, a przed sobą – studia humanistyczne na prestiżowym Uniwersytecie Rutgersa. Na uczelnię został przyjęty jako jedyny czarny student. Na co dzień od dzieciństwa zmagał się z ograniczeniami związanymi z kolorem skóry, ale przemoc na tle rasowym spotkała go dopiero na boisku. Zaczepki znosił z godnością, między innymi dzięki radom ojca. Wyniesiona z domu niezgoda na niesprawiedliwość społeczną stała się jego darem i przekleństwem. Bon vivant rozczarowany Ameryką Była pierwsza połowa lat 20. ubiegłego wieku. Na scenę jednej z sal koncertowych w nowojorskim Harlemie wyszedł absolwent Uniwersytetu Rutgersa i prawa na Columbia Law School. Jakiś czas temu zrezygnował z grania w futbol amerykański w drużynie Milwaukee Badgers, czym dorabiał sobie podczas studiów. W Nowym Jorku próbował pracować jako prawnik, ale z powodu rasizmu zrezygnował z marzeń o todze. Dla publiczności oczekującej na jego występ młodzieniec nie był postacią całkiem anonimową. W 1921 r. Robeson zadebiutował w tytułowej roli w sztuce „Szymon Cyrenejczyk” Ridgely’ego Torrence’a. Opowieść o człowieku, który pomógł Chrystusowi nieść krzyż na Golgotę, była kamieniem milowym dla renesansu Harlemu – afroamerykańskiego ruchu artystycznego i intelektualnego. „Zagrałem przez przypadek. Gdybym nie mieszkał w bloku obok teatru YMCA, nigdy by mnie na to nie namówili” – żartował potem artysta, cytowany przez swoją biografkę Sheilę Boyle. Tak naprawdę do grania i śpiewania namówiła go świeżo poślubiona żona – antropolożka Eslanda „Essie” Goode, która do końca życia była też jego menedżerką. Na scenie młody człowiek śpiewał głębokim głosem popularne pieśni negro spirituals, jednak nikt z obecnych na sali, z czarnoskórym poetą i pisarzem Claude’em McCayem włącznie, nie rozpoznał melodii. Na prośbę Robesona akompaniujący mu Lawrence Brown nadał utworom klasyczne aranżacje. Jedni klaskali, inni oskarżali wokalistę o brak szacunku dla murzyńskiej tradycji, jeszcze inni o chęć przypodobania się białej publiczności. Talent Wielkiego Paula – jak zaczęli go nazywać dziennikarze – zauważyli jednak wszyscy. Wkrótce posypały się propozycje teatralne z Broadwayu. W 1924 r. był poniewieranym przez białą żonę prawnikiem w „All God’s Chillun Got Wings” i tytułową postacią w „Cesarzu Jonesie”. Obie sztuki napisał późniejszy laureat Literackiej Nagrody Nobla Eugene O’Neill. Na dużym ekranie Robeson zadebiutował w niemym filmie „Body and Soul” Oscara Micheaux – ikony tzw. race films, produkcji z czarnoskórą obsadą, skierowanych do czarnej publiczności. Potem koncertował i grał w musicalach po obu stronach oceanu. W Londynie zaprzyjaźnił się z George’em Bernardem Shawem, a wakacje spędzał na Riwierze z pisarką i intelektualistką Gertrudą Stein i jej partnerką Alice B. Toklas. Musical „Statek komediantów” (1928 r.) ze znakomitą muzyką Jerome’a Kerna to kolejny słodko-gorzki sukces Robesona. Pierwsza broadwayowska produkcja z wątkiem mieszanego rasowo małżeństwa na pierwszym planie, w której jednak nie zabrakło stereotypów rasowych. Wystarczy wspomnieć śpiewaną przez Joego (Robeson) kompozycję „Ol’ Man River” o ciężko pracujących „czarnuchach” i dobrze bawiących się białych w dolinie rzeki Missisipi. Sukces był gorzki, bo choć samego Robesona oklaskiwano już na największych scenach świata, w rodzinnym kraju nie mógł zamówić kawy w restauracji, na każdym kroku natykając się na kartkę z napisem „tylko dla białych”. Rozczarowany Ameryką przeprowadził się więc wraz z żoną i kilkumiesięcznym synem do Londynu. Nie chciał zostać Stepinem Fetchitem kina, sprzedawczykiem grającym głównie role leniów, służących i przestępców. Stukot butów i pieśni o pokoju Ucieczka od stereotypów rasowych w życiu, kinie i na scenie udała się tylko połowicznie. W 1930 r. Robeson zagrał na West Endzie Otella, partnerując białej Peggy Ashcroft. Aktorów połączył gorący romans. Nie stał się on jednak, podobnie jak i kolejne zdrady artysty, przyczyną rozwodu z Essie. Role w filmowych adaptacjach „Cesarza Jonesa” Dudleya Murphy’ego (1933 r.) i „Statku komediantów” Jamesa Whale’a (1936 r.) znów zawiodły oczekiwania artysty. Podobnie jak promujący kolonializm obraz „Bosambo” w reżyserii Zoltana Kordy. Robeson miał też inne nieartystyczne powody do niezadowolenia. „W Europie byłem świadkiem wzrostu faszyzmu: zgiełk muzyki wojskowej i stukot ciężkich butów zagłuszał pieśni o pokoju i braterstwie. Hitler doszedł do władzy w Niemczech i głos »rasy panów« obwieścił nadejście czasów strachu. W Italii samozwańczy Cezar (Mussolini) zabrał się do zdobywania imperium” – wspominał aktor w autobiografii „Here I Stand”. W 1934 r. po raz pierwszy odwiedził Warszawę, specjalnie po to, aby w Teatrze Żydowskim przy ul. Oboźnej zobaczyć Alexandra Granacha w „Żółtej łacie” (reż. Michał Weichert). Spektakl na podstawie sztuki „Profesor Mamlock” Friedricha Wolfa uważany jest za jeden z pierwszych ważnych teatralnych głosów przeciwko antysemityzmowi. Robeson zainteresował się też swoimi afrykańskimi korzeniami. W londyńskiej Szkole Studiów Orientalnych i Afrykańskich uczył się 20 języków obcych. Od lewicujących Afrykańczyków usłyszał wówczas o kraju, w którym rasizm nie istnieje, a klasa robotnicza stawiana jest na piedestale. Wizyta w ZSRR zmieniła jego życie. „Tu po raz pierwszy czuję się człowiekiem – nie Murzynem, ale pełną godności istotą ludzką” – powiedział w 1934 r. w Moskwie reżyserowi Siergiejowi Eisensteinowi. Na dwa lata zapisał nawet swojego jedynaka do moskiewskiej podstawówki – tej samej, do której chodził syn Stalina. Robeson był jednym z setek Afroamerykanów, którzy zamieszkali wówczas w Sowietach. Równościowe hasła komunistów nęciły także innych czarnoskórych twórców – w późniejszych latach zafascynowany nimi był m.in. pisarz Richard Wright. Ta przemiana ideologiczna wpłynęła na repertuar Robesona. Słowa „Ol’ Man River” zmienił tak, aby piosenka miała wydźwięk wolnościowy. Śpiewał folkowy song „Joe Hill” na cześć skazanego na karę śmierci związkowca. Odmawiał wykonywania utworów Niemców i Włochów, bo „pochodzili z krajów oprawców”. Zainteresował się twórczością kompozytorów „narodów uciskanych”. „Zvornost” Bedřicha Smetany śpiewał w Czechosłowacji po czesku i angielsku, a do walczących z generałem Franco żołnierzy wysyłał pełne otuchy hiszpańskie pieśni, włączył nawet do repertuaru hymn komunistycznych Chin. A w Polsce śpiewał oczywiście po polsku. Wielkie udoskonalenie po Hitlerze Kiedy 30 maja 1949 r. Paul Robeson przyleciał do Warszawy, w Stanach Zjednoczonych był po