Rzeźnik czy wyzwoliciel?
Panów piłą... Trzy legendy o Jakubie Szeli, Ryszard Jamka, Marginesy, Warszawa 2023, s. 472
Spośród nielicznych chłopów w polskim, zdominowanym przez szlachtę panteonie historycznym prawdziwe emocje wzbudzał i wciąż wzbudza tylko jeden – Jakub Szela. Nie dlatego, że odznaczył się na polu walki jak Wojciech Bartos Głowacki, w polityce jak Wincenty Witos czy w nauce jak Stanisław Pigoń, lecz z powodu dopuszczenia się czynu wręcz świętokradczego – przelania krwi swoich panów. Przerażał i fascynował od razu po tzw. rabacji galicyjskiej 1846 r. Stał się tak idealnym i ponadczasowym medium politycznej instrumentalizacji, że od prawie 200 lat trudno znaleźć inną postać tak często pojawiającą się zarówno w polityce, jak i kulturze, niezależnie od uwarunkowań systemowych, społecznych czy ekonomicznych. Towarzyszyły jej od zawsze dwie legendy – czarna, opłaconego przez Austrię rzeźnika szlachty, i biała, człowieka, który upodmiotowił chłopów i wyzwolił ich z jarzma pańszczyzny. Ale dopiero teraz młody badacz, historyk i prawnik Ryszard Jamka nie tylko detalicznie je opisał, ale wskazał też trzecią legendę, czerwoną, marksistowsko-rewolucyjną, jak i często zaskakujące formy pośrednie. Ta świetnie napisana, oparta na rozległej kwerendzie źródłowej książka doprowadzona jest do roku 2022. Obserwując, jak często w bieżącym wyborczym roku Szela jest przywoływany od lewicy po prawicę, ciąg dalszy wydaje się nieunikniony.
JERZY KOCHANOWSKI
***
Jaki ojciec, taki syn
Filip i Aleksander. Królowie i zdobywcy, Adrian Goldsworthy, przekład Janusz Szczepański, Rebis, Poznań 2023, s. 608
Czy da się jeszcze powiedzieć coś nowego o Aleksandrze Wielkim?