Emerytury - góra lodowa, której nie ominiemy

Skóra cierpnie, kiedy się pomyśli o wynikach przeprowadzonych właśnie badań emerytalnych. Bo obraz jest z grubsza taki, jaki musiał widzieć majtek z „Titanica”, kiedy zobaczył górę lodową, której statek nie był już w stanie ominąć. Szczytem możliwości była sprawna ewakuacja. Ale wiedział, że nikt nie jest na nią gotowy. Teraz jest podobnie. Mam nadzieję, że trochę już Państwa nastraszyłem. I dobrze. Nie dlatego, że lepiej bać się w grupie niż samemu. Chodzi o to, że trzeba zacząć coś robić. Póki jeszcze czas dokupić szalupy. Dziś wyżyć z emerytury jest trudno. Ale przyszli emeryci będą dzisiejsze emerytury wspominali jak bajkę. W dotychczasowym systemie tak zwana stopa zastąpienia, czyli relacja emerytury do ostatniej płacy, to trochę ponad 2/3. W nowym systemie będzie to nieco ponad 1/3. Jeśli za 2/3 pensji ciężko dziś większości emerytów przeżyć, trudno liczyć, że w przyszłości przeciętny Polak przeżyje za połowę tej kwoty. Kosztowne złudzenie Można się łudzić, że jest to zmartwienie przyszłych emerytów. Ale złudzenia kosztują. A to złudzenie może kosztować dużo szybciej i więcej, niż się na pierwszy rzut oka wydaje. Z czegoś przecież trzeba będzie do głodowych emeryturek dołożyć. Zwłaszcza że niebawem właśnie emeryci starzejącego się wyżu demograficznego będą stanowili większość czynnego elektoratu. I demokratycznie upomną się o swoje. Żaden rząd im się nie oprze. Dołoży albo upadnie. A z czego dołoży? Najprościej z kieszeni tych, którzy wtedy będą pracowali. Sposoby są z grubsza dwa. Można uszczelnić przepisy kodeksu rodzinnego nakazujące utrzymywanie niezdolnych do pracy rodziców przez dzieci. Ideologicznie mogłoby się to podobać konserwatystom i neoliberałom, ale ekonomiczna skuteczność takiego rozwiązania nie będzie zbyt duża. Bo w większości rodzin pozycja społeczna rodziców ma wpływ na pozycję dzieci. Czyli biednych emerytów zwykle musieliby wspomagać biedni pracujący. To się w większości przypadków nie sprawdzi. Druga możliwość jest taka, że zbyt niskie emerytury będzie wspomagał budżet. Tak jak to robi dziś, dokładając do najniższych świadczeń. Ale to jest możliwe, tylko dopóki głodowych emerytur jest relatywnie mało. Gdy będzie ich większość (a w nowym systemie będzie to zdecydowana większość), budżet nie da rady. Chyba że się radykalnie podniesie podatki. Ale wtedy na dłuższą metę budżet tym bardziej nie da rady, bo radykalnie podniesione podatki zduszą gospodarkę i wpływy podatkowe spadną. Skoro wiemy, że płynąc tym kursem nieuchronnie zderzymy się z górą, trzeba dziś tworzyć rozwiązania, które złagodzą napięcia nieodległej przyszłości. Najprościej by było odbudować piramidę pokoleń. Gdybyśmy się do tego zabrali przed dekadą, dziś nie groziłoby nam zderzenie. Najwyżej byśmy się o górę otarli. Ale przeżywaliśmy moralne wzmożenie IV RP i woleliśmy zajmować się lustracją, dekomunizacją, układem, Rywinem, obniżaniem podatków najbogatszym. Na demografię nie było głowy ani pieniędzy. Stać nas było tylko na symboliczne gesty typu becikowego. Teraz jest dużo trudniej. Rząd zaczyna robić to, co trzeba było zrobić dziesięć lat temu, ale działa nieśmiało i niekonsekwentnie. Jakaś ulga może z tego spóźnionego demograficznego wysiłku kiedyś będzie. Ale rozwiązania problemu już nie. Szalupy ratunkowej brak Przez jakiś czas dobrym ratunkiem wydawały się OFE. Ale to też było złudzenie. Gdyby system OFE nie był tak drogi, tak szczodry dla prowadzących je firm, tak wrażliwy na koniunkturalne wahania, tak uzależniony od państwowych obligacji i gdyby finansowano go z prywatyzacji, a nie z dochodów ZUS, wypłaty drugiego filaru mogłyby kiedyś dać odczuwalną ulgę budżetowi. Ale poszło inaczej. Nie ma już o czym mówić. Mleko się rozlało. Drugi filar w dzisiejszej postaci może – podobnie jak program demograficzny – trochę złagodzić przyszły kryzys emerytalny, ale nie będzie miał zasadniczego znaczenia. Nawet jeśli gospodarka będzie rosła jak wściekła, milionom emerytów trzeba będzie pomagać. To nie jest nowa wiadomość. Nowa wiadomość – od której skóra cierpnie i góra lodowa staje przed oczami – jest taka, że poza pierwszym emerytalnym filarem (ZUS), który nie wystarczy ze względów demograficznych, i drugim (OFE), który się okazał za drogi i mało skuteczny, nie możemy też liczyć na nasze szalupy ratunkowe, czyli trzeci filar, którym miały być powszechne, dobrowolne, uzupełniające ubezpieczenia emerytalne. Z niepublikowanych jeszcze badań SMG/KRC dla Polskiej Izby Pośredników Ubezpieczeniowych i Finansowych wynika, że przynajmniej 85 proc. Polaków w żaden sposób nie oszczędza na emeryturę. To znaczy, że będą całkowicie zależni od tego, co dostaną z pierwszego i drugiego filara (ZUS+OFE), czyli od emerytur niższych o połowę niż dzisiejsze. Wśród tych, którzy oszczędzają, większość też odkłada zbyt mało, żeby dołożyć do przyszłej emerytury i przeżyć o własnych siłach. Jeżeli nic się nie zmieni, skądś trzeba będzie 90 proc. emerytów dołożyć. Z grubsza drugie tyle, co dostaną z ZUS. Inaczej polskie miasta zamienią się w piekło Kalkuty. Z chodnikami pełnymi przymierających głodem, umierających z zimna bądź z nieleczonych chorób, bezdomnych starych ludzi. Nie jest to wizja XXII w. ani nawet drugiej połowy XXI w. To nam grozi za życia większości dziś pracujących. Za 20–30 lat. Nie powinniśmy się też specjalnie łudzić, że ta nieliczna mniejszość, która coś gromadzi na starość, sama da sobie radę. Z tych samych badań wynika, że wśród kilkunastu procent pracujących, którzy poza obowiązkowym systemem coś próbują odłożyć na emeryturę, ponad połowa ma prywatne ubezpieczenia, jedna czwarta ma inne oszczędności (np. lokaty), co piętnasty ma jakieś inwestycje (akcje, nieruchomości, precjoza). Wartość tych oszczędności trudno oszacować. Na ogół nie są to jednak bardzo duże kwoty. Dość dużo wiadomo natomiast o monitorowanych przez Komisję Nadzoru Finansowego oszczędnościach w systemie IKE (Indywidualne Konto Emerytalne) i IKZE (Indywidualne Konto Zabezpieczenia Emerytalnego) – dwóch ustawowych formach preferencyjnego oszczędzania na przyszłe emerytury. IKE i IKZE (oraz pracownicze programy emerytalne – PPE) były odpowiedzią rządów na wyliczenia, które wskazywały, że wypłaty z nowego systemu nie starczą większości przyszłych emerytów na życie. Obywatele zachęceni specjalnymi ścieżkami oszczędzania, mieli własnym wieloletnim wysiłkiem zmniejszyć obciążenia budżetu w przyszłości. Według SMG/KRC z działających od ośmiu lat IKE korzysta jednak tylko 15 proc. wszystkich oszczędzających na starość dorosłych (według KNF 6 proc. osób aktywnych zawodowo), a z działających rok IKZE – zaledwie 2 proc. Łącznie nieco ponad 2,5 proc. ankietowanych. Czyli praktycznie nieistotny dla obciążeń przyszłego budżetu margines. Porażka IKE ma jeszcze gorszy wydźwięk, gdy weźmie się pod uwagę wartość zgromadzonych na nich oszczędności. Po ośmiu latach działania na przeciętnym IKE zgromadzono niespełna 4 tys. zł. Uczestnik systemu gromadził więc średnio 500 zł rocznie. Oszczędzając w tym tempie przez 40 lat pracy przyszły emeryt zebrałby 20 tys. zł. Statystyczny mężczyzna ma z tych oszczędności dokładać do emerytury przez ok. 15, a kobieta przez ok. 25 lat. Przeciętny oszczędzający mężczyzna otrzymałby więc nieco ponad 110 zł miesięcznie dodatku do emerytury, a kobieta niespełna 70 zł. Plus ewentualne odsetki. Trudno widzieć tu rozwiązanie nadciągającego kryzysu emerytalnego. Zwłaszcza że liczba IKE spada. Miało z nich korzystać 6–7 mln osób, ale istnieje zaledwie 800 tys. kont. W dodatku tylko jedna trzecia z nich to konta aktywne, na które w ciągu ostatniego roku wpłynęła przynajmniej jedna wpłata. Jeszcze słabiej przyjęły się Pracownicze Programy Emerytalne. Bierze w nich udział niespełna 350 tys. osób. Każda z nich zgromadziła średnio ok. 19 tys. zł. Ale tu przynajmniej trend jest pozytywny. Programów jest ponad tysiąc i trochę ich przybywa, a w 2011 r. dobrowolne składki pracodawców na PPE po raz pierwszy przekroczyły sumę miliarda złotych. Jeszcze większa porażka Rozczarowanie IKE i PPE sprawiło, że reformując OFE, rząd Tuska wymyślił i stworzył IKZE. Wiele wskazuje, że jest to jeszcze większa porażka. Powodów jest kilka. Po pierwsze, z badania SMG/KRC wynika, że mimo głośnych zaledwie dwa lata temu sporów i gorących debat, o istnieniu IKZE słyszał tylko jeden na dziesięciu badanych. W tej sytuacji powstanie ponad 300 tys. kont IKZE przez pierwsze pół roku działania ustawy jest wynikiem niezłym, choć o wiele niższym od oczekiwań rządu. Gdy tworzono IKZE, zakładano, że w 2013 r. założy je co najmniej 10 proc. uprawnionych, czyli ok. 2 mln osób. Miało to spowodować zmniejszenie wpływów z PIT o ok. 400 mln. Ale w pesymistycznym dla budżetu wariancie liczono się też z ubytkiem rzędu 3,5 mld zł, czyli z możliwością powstania kilkunastu milionów kont w pierwszym roku działania systemu. Słaba znajomość nowej formy oszczędzania na emeryturę może tłumaczyć niższą od oczekiwanej liczbę założonych kont, ale nie wyjaśnia, dlaczego w pierwszym półroczu tylko na 12 tys. (4 proc.!) z nich dokonano jakiejkolwiek wpłaty. W zapowiadającym próbę nowelizacji ustawy o IKZE liście do ministra finansów Jacka Rostowskiego minister pracy Władysław Kosiniak-Kamysz wskazuje dwie przyczyny: sytuację finansową gospodarstw domowych, których nie stać na większe oszczędności, oraz konstrukcję IKZE. Na pierwszy rzut oka IKZE wygląda ciekawiej niż IKE i PPE. Wpłaty są tu bowiem odliczane od podstawy opodatkowania, czyli można powiedzieć, że w odróżnieniu od obu wcześniejszych systemów tym razem państwo od razu dokłada się do przyszłych emerytur z trzeciego filara. We wcześniejszych systemach tylko przyszłe wypłaty wolne są od podatku Belki, który muszą płacić uczestnicy zwykłych, komercyjnych programów emerytalnych. Niewielka grupka osób, które w pierwszej chwili założyły konta, musiała się jednak szybko zorientować, że nowy przywilej łączy się z ryzykiem dość istotnej straty. Bo wypłaty z IKZE mają być opodatkowane na ogólnych zasadach. Po pierwsze więc ten, kto kiedyś dokona jednorazowej wypłaty całej zgromadzonej kwoty, może łatwo wpaść w drugi przedział skali podatkowej. Co z tego, że teraz zaoszczędzi na podatkach 18 lub 19 proc. (w przypadku samozatrudnionych), skoro potem zapłaci 32 proc. Kto się z taką możliwością liczy, woli teraz zapłacić podatek, odłożyć pieniądze na lokacie i nic już nie płacić od wypłat. Niemal pewną korzyść z IKZE odnoszą tylko najlepiej zarabiający, płacący dziś 32 proc. PIT. A ich w 2011 r. było 521 tys., czyli niewiele ponad 2 proc. podatników. I oni jednak odkładając w IKZE podejmują ryzyko, bo Zachód wszedł raczej w fazę podwyższania niż obniżania podatków. Nawet więc jeżeli w przyszłości zdecydują się na wypłaty w ratach, zamiast dzisiejszych 32 proc., mogą płacić 35 czy 40 proc. podatku. W liście do ministra Rostowskiego minister Kosiniak-Kamysz podsumowuje to rozwiązanie prosto: „sposób skonstruowania preferencji podatkowej nie stanowi rzeczywistej zachęty i w ostatecznym rozrachunku nie pozwala na uzyskanie przez większość podatników jakichkolwiek korzyści (...) jest to rozwiązanie potencjalnie korzystne dla wąskiej grupy podatników opłacających podatki w najwyżs