Komu 1 proc. - nasze podpowiedzi

Swój 1 proc. przekazuje na wybra­ny przez siebie cel coraz więcej obywateli. Na starcie, w 2004 r., 80 tys. podatników przekazało w sumie 10 mln zł. W 2012 r. było już 11 mln wpłacających i 457 mln zł (choć jednocześnie wciąż ponad 40 proc. podatników nie korzysta z możliwości wskazania, komu przesłać 1 proc. ich podatku, pieniądze zostają wówczas w ogólnej puli budżetu państwa). Mniej optymistyczny obraz rysuje się, gdy spojrzeć na efekt finalny owych obywatelskich wskazań, czyli na beneficjentów. Organizacji uprawnionych do otrzymania 1 proc. jest blisko 7,3 tys. 50 z nich zgromadziło łącznie aż 250 mln zł (z ogólnej puli 457 mln). Większość z nich w ubiegłych latach też była w czołówce 1 proc. Czy dlatego, że są aż tak świetne? Czy może wygrywają na tym, że my, obywatele, idziemy na skróty? Wybieramy tych, którzy zrobili najgłośniejszą kampanię (bywa, że za połowę wcześniejszych wpływów z 1 proc.), reprezentowani są przez znane twarze, są mistrzami w wywoływaniu wzruszeń. Sam wierzchołek listy najhojniej obdarowywanych to fundacje zdrowotne zajmujące się chorymi dziećmi i zbierające pieniądze na konkretne osoby, dotknięte przez konkretne nieszczęścia, niepełnosprawności, choroby – znane z imienia i nazwiska (tzw. subkonta). Największa praktykująca to rozwiązanie fundacja zebrała w 2012 r. 108 mln zł. Czyli trafiła do niej co 4–5 złotówka z 1 proc. Podatnicy, choć mają wgląd w sprawozdania organizacji pożytku publicznego (OPP), nie mają dostępu do wiedzy o tym, co się dzieje na subkontach. Spora grupa chorych dzieci otrzymuje indywidualną pomoc, często taką, której w inny sposób nie da się dla nich wyszarpać. Ale nie ma ona nic wspólnego z ideą pożytku publicznego. Wyobraźmy sobie, że znacząca część tych pieniędzy trafiłaby do organizacji działających na rzecz praw pacjentów. Wzmocniwszy się, mogłyby skuteczniej zabiegać nie o to czy inne dziecko, ale o naprawę systemu opieki zdrowotnej. W naszym, obywateli, imieniu. Ludziom niezamożnym, uwikłanym w rozmaite problemy, nierzadko bardziej pomoże sensowna porada prawna czy życiowa aniżeli bogata paczka na święta. Dla bezdomnych zwierząt można wiele zrobić, naprawiając błędy systemu. Nie chodzi o to, by umniejszać czyjeś zasługi. Ale o to, by poszerzyć paletę wyborów dokonywanych w związku z 1 proc. By pieniądze te wspierały nie wąski segment organizacji, ale bogactwo pomysłów, jakie społecznicy wnoszą w otaczającą nas rzeczywistość. Zwolennicy wspierania konkretnych osób metodą wpłat na subkonta mówią zwykle: mamy prawo do rozporządzania własnymi pieniędzmi. Ale to nie są nasze prywatne pieniądze, chociaż wielu z nas tak właśnie myśli i przekazując 1 proc. podatku, obsadza się w roli darczyńców. To są pieniądze publiczne, o których losie nam, obywatelom, dane jest indywidualnie zadecydować. Wpisanie w rubrykę rocznego rozliczenia podatkowego tej czy innej organizacji tak naprawdę jest bliższe aktowi głosowania niż gestowi dobroczynności. Przekazując 1 proc., bez słów mówimy tym, których wybraliśmy: widzimy was, cenimy to, co robicie, tak trzymać. Dlatego redakcja POLITYKI zdecydowała się przedstawić 10 organizacji pozarządowych, aktywnych na bardzo różnych polach. To wybór arbitralny, ale wynikający z wieloletnich obserwacji, doświadczeń, z podpowiedzi osób mających bliski kontakt z sektorem pozarządowym. Wybraliśmy takie fundacje, które dobrze wpisują się w ideę 1 proc. – zmieniają rzeczywistość wokół siebie w wybranych dziedzinach. Niektóre pracują w materii subtelnej – na rzecz zmian mentalnych, przełamywania stereotypów. Dzięki innym powstały rzeczy bardzo konkretne – jak wiejskie przedszkola. Wybraliśmy mniejsze i średnie, uznając, że największe poradzą sobie same. Postawiliśmy na te, które mają już konkretny dorobek. Na tyle, na ile to było możliwe, sprawdziliśmy dotychczasową wiarygodność tych fundacji i stowarzyszeń (za przyszłość zaręczyć nie możemy). Jako jedenastą przybliżamy też naszą redakcyjną fundację, od lat wspierającą polską naukę. Nasza subiektywna dziesiątka (plus 1) Czytelnictwo: Fundacja ABCXXI – Cała Polska Czyta Dzieciom (KRS 0000097051) Chodzi o młode pokolenie – o jego zdrowie emocjonalno-psychiczne, umysłowe i moralne. Fundacja działa od 1998 r. W czerwcu 2001 r. zainicjowała kampanię społeczną „Cała Polska czyta dzieciom”. Od tego czasu w ramach programów edukacyjnych i owej kampanii Fundacja – jak wynika z jej badań – przekonała ponad połowę rodziców do tego, by czytali dzieciom, w tym blisko 40 proc., by czynili to regularnie. W wyniku jej działań odbyło się ponad 200 konferencji, szkoleń i warsztatów z zakresu mądrego wychowania. Zbudowany został Program Nauczania Wartości i służący mu portal www.TakWartoZyc.pl. Powstały Kluby Czytających Rodzin (portal www.RodzinneCzytanie.pl). „Uzdrawiające czytanie” trafiło do dziecięcych szpitali, hospicjów, sanatoriów. W kilku miastach zaczął działać program „Generacje-Kreacje”, integrujący dzieci z domów dziecka i seniorów z Uniwersytetów Trzeciego Wieku. Fundacja przeszkoliła nawet matki przebywające ze swymi maluchami w więzieniach (specjalne oddziały). Programy wzorowane na polskiej kampanii czytania rozpoczęto już w Czechach, „Celé Česko čte dětem”, na Słowacji („Celé Slovensko čita detiom”) i Litwie („Visa Lietuva Skaito vaikams”). Działania Fundacji zostały opisane w raporcie OECD z 2012 r., zainteresowała się też nimi Unia Europejska. Prawo: Związek Biur Porad Obywatelskich (KRS 0000021621) Przychodzą tu z reguły ludzie niezamożni. Nierzadko też niezaradni. Ci, którzy mają sprawy sporne z urzędami i sądami i nie rozumieją decyzji administracyjnych, pism sądowych. Ci, którzy zabrnęli w konflikty rodzinne. Zadłużeni w bankach i parabankach. Eksmitowani. Tacy, co zamiast majątku odziedziczyli po swych bliskich długi. Związek skupia 27 biur porad obywatelskich, prowadzonych przez różne lokalne organizacje. Działają od 1996 r. w miastach, miasteczkach, a nawet na wsiach, według wspólnego modelu przejętego od Brytyjczyków. Związek dba o to, by poradnictwo spełniało standardy, szkoli doradców z lokalnych biur, prowadzi internetową bazę porad. Szkolenie jest ważne; doradcami – nazwijmy to – pierwszego kontaktu są głównie nieprawnicy. Muszą umieć zdiagnozować problem, znaleźć odpowiednie przepisy, umieć wyjaśnić ludziom ich sytuację prawną. Jeśli to potrzebne, w bardziej skomplikowanych sprawach stając się pomostem między szukającym pomocy a prawnikiem. W 2012 r. owych 27 biur udzieliło 35 680 porad. W przeszłości na doradców zgłaszali się przede wszystkim młodzi, teraz więcej jest osób dojrzałych, z dorobkiem zawodowym, zabezpieczonych materialnie. Klienci też się zmieniają. Dawniej – bardziej zależni od państwa i roszczeniowi. Teraz raczej poszukujący swoich praw, ale zagubieni w przepisach. Bezradni wobec nowych problemów, zwłaszcza zadłużenia. Mecenat: Krajowy Fundusz Na Rzecz Dzieci (KRS 0000044710) Stowarzyszenie istnieje od 1981 r. Kiedyś skupiało się na pomocy w rozwoju opieki medycznej nad dziećmi; staraniem Funduszu opracowany został np. program opieki neonatologicznej, dzięki któremu umieralność noworodków zmalała z poziomu 19,4 promila w 1990 r. do poniżej 8 promili obecnie. Dziś Fundusz koncentruje się na dzieciach i młodzieży szczególnie uzdolnionej, organizuje dla nich obozy i akcję stypendialną. Jego podopiecznym był np. pianista Rafał Blechacz. Dawni stypendyści dziś są często znakomitymi naukowcami – i teraz to oni angażują się w sprawy organizacji, w roli opiekunów. Źródłem siły Funduszu jest społeczna działalność setek wybitnych polskich uczonych i artystów, co pozwala realizować ambitne programy przy niskich kosztach. Przewodniczącym KFnD jest prof. Jan Madey, informatyk z Uniwersytetu Warszawskiego.   Kobiety: Feminoteka (KRS 0000242885) Zaczęło się w 2001 r. od księgarni internetowej, która się rozrosła i od 2005 r. istnieje jako fundacja. Prowadzą wiele projektów. Część – wolontaryjnie. Jednym z pierwszych była próba wprowadzenia do języka żeńskich form nazw zawodów. Zgodnie z ideą, że język w dość subtelny sposób wpływa na wrażliwość społeczną. Że nazywanie kobiety adwokatem lub prawnikiem to podprogowy komunikat, że jest w tym zawodzie na chwilę, na niepełnych prawach. Udało się, żeńskie formy, jak dziennikarka, psycholożka, oswoiły się, przestały dziwić. Kolejnym dużym projektem była ochrona ofiar gwałtów. Feminoteka pilotowała badania prowadzone wśród sędziów, policjantów i innych stykających się z ofiarami osób. ­Stworzono kodeks dobrych praktyk. Fundacja wciąż prowadzi telefon zaufania i pomoc prawną dla kobiet – ofiar przemocy. Nowe projekty obliczone są na walkę ze stereotypami. Na przykład: dowartościowywanie historii kobiet albo wręcz jej odzyskiwanie. Warsztaty i wydawnictwa na kanwie historii kobiet – pionierek: pierwszych w zawodzie adwokatek, lekarek. Seminaria równościowe dla samorządowców, zajęcia dla gimnazjalistów. Niebawem Feminoteka zacznie kampanię edukacyjną poświęconą cyberprzemocy w sieci. Księgarnia cały czas istnieje. Feminoteka wydaje książki z pogranicza publicystyki. Z książek dla dzieci – ostatnio o księżniczce, która idzie ratować księcia porwanego przez smoka. Relacje Społeczne: Towarzystwo Inicjatyw Twórczych „Ę” (KRS 0000084092) Założyła je w 2002 r. para studentów nauk społecznych z Warszawy z zainteresowaniami artystycznymi (film i fotografia). Pierwszy projekt robili w Szydłowcu – warsztaty artystyczne wokół wielokulturowej historii tego miasta. Potem były kolejne projekty, o których mówią: nomadyczne. Aż zorientowali się, że wszędzie nie pojadą, ale niemal wszędzie są jacyś ludzie, którzy chcieliby robić coś i wciągać do tego innych. Choć nie zawsze wiedzą, z której strony się do tego zabrać. Liderzy „ę” wyszukują chętnych do działania, zapraszają do współpracy, szkolą. Chodzi o to, by stali się akuszerami pomysłów, które będą zmieniać na lepsze lokalne społeczności. Największy projekt społeczno-kulturalny, uruchomiony przez „ę”, to „Seniorzy w akcji” (teraz szósta edycja). Chodzi o to, by młodych i starszych połączyć w pary i sfinansować projekt społeczny, który wspólnie zrealizują. W ramach „ę” działa też Spółdzielnia Młodych Twórców, która pomaga realizować projekty artystyczne. W zamian twórcy zobowiązują się, by pojechać na wieś i poprowadzić warsztaty z dziećmi. Jest „Otwarty sektor kultury”, czyli grupa 60 trenerów odwiedzających biblioteki, domy kultury (setka instytucji), pokazujących nowe metody pracy np. z dziećmi, które tworzą amatorski teatr. Zwierzęta: Fundacja Dla Zwierząt Argos (KRS 0000286138) Kilka lat temu Tadeusz Wypych, członek zarządu Fundacji dla Zwierząt Argos, zaczął liczyć. Z jednej strony psy, za których wyłapanie zapłaciły gminy, a z drugiej te przyjęte do schronisk. I wyszło gigantyczne manko. Były placówki, gdzie liczba zaginionych sięgała 70–80 proc. Psy przyjęto do schroniska i zniknęły. W ten sposób Tadeusz Wypych odkrył proceder zarabiania przez pseudoschroniska na bezdomności zwierząt. Przyjmują opłaty za wyłapane psy, a zwierzęta wypuszczają lub zabijają. Gminy się tym nie interesują, bo opłacają hycla i mają problem z głowy. Nadzór weterynaryjny jest fikcją. Dlatego Fundacja Argos od lat monitoruje działalność schronisk, hycli i politykę gmin, publikuje raporty, składa doniesienia do prokuratury i uczestniczy w postępowaniach sądowych. Oprócz tego realizuje konkretne projekty, m.in. warszawską Koterię, czyli ośrodek pomagający opiekunom bezdomnych kotów, zapewniający bezpłatną sterylizację zwierząt. Sztuka: Fundacja Wyspa Progress (KRS 0000063731) Uczestnikom gdańskiego życia kulturalnego i społecznego bliższy jest szyld: Instytut Sztuki Wyspa. Ale chodzi o to samo. Czyli o aktywność, jaką Wyspa od 2002 r. rozwija w budynku po warsztatach szkolnych Stoczni Gdańskiej: wystawy artystów z Polski i z zagranicy, warsztaty, debaty publiczne. O energię, jaka stąd płynie. Wyspa zajmuje się sztuką współczesną. Ale nie tą, którą można zamknąć w haśle „sztuka dla sztuki”. To miejsce artystów, którzy chcą mieć głos w ważnych sprawach społecznych, politycznych (nie bez znaczenia jest w tej kwestii formuła fundacji – pieniądze na działalność pochodzą z różnych źródeł, nie tylko z publicznej kasy). Weźmy flagowy projekt – Festiwal Alternativa. W 2011 r. tematem przewodnim były praca i czas – coraz więcej pracy, wypoczynek, który wręcz też staje się pracą. W tym roku Alternativa będzie krążyć wokół kwestii uczestnictwa mieszkańców w planowaniu przestrzennym, w przeobrażaniu, formowaniu miasta. To wynik współpracy Wyspy z różnymi środowiskami – urbanistami, architektami, historykami sztuki.   Więźniowie: Fundacja Sławek (KRS 0000286138) – Więźniom mało kto chce pomagać, głównie ich rodziny albo znajomi – mówi o skromnych wpływach z 1 proc. Marek Łagodziński, założyciel i prezes fundacji. Powstała w 1998 r. Imię wzięła od pierwszego podopiecznego. Ów Sławek po wyjściu z więzienia bardzo chciał żyć