Żyjemy w strefie cienia: między Zachodem a Rosją

Wstrząsy geopolityczne w ostatnich kilku latach wypiętrzyły nowy region w Europie. Przypomina półksiężyć i rozciąga się od Helsinek aż po Tbilisi, a może i Astanę. Składa się z państw, które za wszelką cenę nie chcą być ze sobą, ale wspólny interes łączy je bardziej niż dzielące je różnice. To geopolityczna strefa cienia między Zachodem i Rosją. Właśnie do niej na powrót spadliśmy po krótkich wakacjach od historii. Dlaczego to osobny region? Powody są co najmniej dwa. Obok tego, co łączy te państwa, idzie on w poprzek innych politycznych bytów, czyli Unii Europejskiej, NATO, Rady Nordyckiej i Unii Euroazjatyckiej organizowanej przez Kreml. Dlatego w żadnym nie może bezpiecznie się schować. Wschodnia Europa to jest region, który nie chciał i nie umiał być obszarem geopolitycznym. Zamiast współpracować, państwa robią, co mogą, żeby w pojedynkę z niego uciec. Jedne się zbroją jak Polska, inne w identycznej sytuacji rozbrajają – jak Słowacja. Strefę cienia stworzyła polityka Rosji, w której nastąpiło przejście od fazy nostalgii do fazy reaktywacji imperialnych ambicji. Dlaczego Rosja rzuca cień? Rosja nie ma naturalnych granic geograficznych i jest to jeden z powodów (inne to tatarskie i bizantyjskie tradycje despotii i korupcji), którymi tradycyjnie tłumaczy się paranoiczne ambicje rozszerzania państwa, mającego jedną szóstą powierzchni świata, o drobiazgi takie jak Abchazja, Transdniestrze czy Donbas. Dla zwykłego Rosjanina, choć zauważalne tylko pod mikroskopem, są bardzo ważne, bo to ziemia, a nie gospodarka czy kultura, decydują o dumie narodowej. A obrona przez atak to sedno rosyjskiej filozofii politycznej. Dlatego Rosja zawsze rzuca cień. „Rosja, mogąc tak wiele, nie może mniej” (Marquise de Custine). Państwa wschodnioeuropejskiego półksiężyca wyróżnia obecność znaczącej mniejszości rosyjskiej, którą Rosja skutecznie wykorzystuje jako element nacisku i prowadzenia swojej polityki. Właśnie obrona mieszkających na Ukrainie Rosjan, rzekomo zagrożonych przez polityków z euromajdanu, była pretekstem do rosyjskiego zaangażowania na Ukrainie. Masowo odbierane media rosyjskie i rosyjska kultura tworzą skuteczny kanał propagandy Kremla. Kraje te w znacznym stopniu są też uzależnione od polityki energetycznej Rosji. Z państw tego półksiężyca stosunkowo najmniej zagrożone są Finlandia i Polska. W Finlandii nie ma mniejszości rosyjskiej. Ale nie przypadkiem na dzień przed szczytem NATO Władimir Putin wypowiedział w Helsinkach słowa, które w żadnej innej zachodniej stolicy paść by nie mogły. Przywódca Rosji zapytał: „NATO chętnie wojowałoby z Rosją do ostatniego fińskiego żołnierza. Potrzebne wam to?”. Tak nakreślił granice suwerenności Finlandii: wejście do NATO spotka się z ostrą reakcją Rosji. Dlaczego nasz region jest ważny? Jest więcej niż ważny, jest kluczowy, bo tu najczęściej decydują się losy świata. „Boże igrzysko” (Norman Davies), „Skrwawione ziemie”, „Czarna ziemia” (Timothy Snyder) to tylko niektóre nazwy obrazujące decydującą i tragiczną historię tego regionu, na którym ścierały się z Rosją światowe potęgi kosztem zamieszkujących tu narodów. Złymi bogami zmagającymi się tutaj byli Rosjanie i Niemcy. Niestety, zagrożenie, które zniknęło ze strony Niemiec, nie rozwiązało problemu. Cień w dalszym ciągu pada ze strony Rosji. Twarda wobec Rosji Angela Merkel na niemieckiej scenie politycznej jest raczej wyjątkiem niż regułą. I nie tylko na niemieckiej. Wyobraźmy sobie, co by było, gdyby inwazja na Ukrainie zaczęła się w sytuacji, gdy Niemcami rządził Gerhard Schröder, Włochami Silvio Berlusconi, a Francją Nicolas Sarkozy. Na jakie sankcje wobec Rosji można byłoby liczyć? W jakiej sytuacji byłaby dziś Ukraina? Co by to oznaczało dla bezpieczeństwa Polski? Czy dziś mamy się czego bać? Granice strefy cienia wyznacza porozumienie NATO z Rosją z 1997 r., którego NATO wciąż chce przestrzegać, mimo że nie przestrzega go Rosja. Konieczność stosowania takich wykrętów, jak stała rotacyjna obecność symbolicznej grupy żołnierzy, pokazuje, jak bardzo Zachód liczy się z Rosją i jak wciąż odmiennie z tego powodu traktuje swoich nowych i starych członków. Nie łudźmy się, także po warszawskim szczycie pozostajemy członkiem NATO drugiej kategorii. Właśnie dlatego, że pada na nas cień Rosji. Artykuł 5. NATO („wszyscy za jednego”), którego nigdy nie przetestowano, faktycznie traci sens, od kiedy pojawiła się wojna hybrydowa, którą toczy się anonimowo, ludźmi zamieszkującymi atakowane państwo, w połączeniu z wojną informacyjną, presją gospodarczą i zagrożeniem cybernetycznym. Zanim 28 państw uzgodni ze sobą, czy mamy do czynienia z wojną czy nie, będzie po sprawie nie tylko z Estonią, ale i z większymi państwami. Kto potrafi sobie wyobrazić odbijanie tych państw w rywalizacji z mocarstwem nuklearnym? Nie przypadkiem rosyjska doktryna, zaktualizowana w 2014 r., poświęcona jest głównie strefie cienia. Rosja rezerwuje sobie prawo do interwencji wobec państw ościennych w przypadku, gdy ich „polityka zagraża interesom Federacji Rosyjskiej”. Do zagrożeń, na które zdaniem Moskwy można odpowiedzieć militarnie, zalicza „pojawienie się” u sąsiadów „napięć religijnych”, „uzbrojonych radykalnych ugrupowań”, „prywatnych formacji wojskowych”. To jest właściwie powrót do Europy Wschodniej doktryny ograniczonej suwerenności. Nie przypadkiem ze szczytu NATO w Warszawie Gruzja i Ukraina wróciły z niczym. Zachód z nich zrezygnował. Nie dostaną zaproszenia ani do NATO, ani do UE. Jaka jest sytuacja Polski? Gdybyśmy mieli walutę euro, prowadzili politykę przyjazną wobec unijnego centrum, umocnili sojusz z Berlinem i Brukselą w rozwiązywaniu kryzysu uchodźczego, być może wyrwalibyśmy się ze strefy cienia i utrzymali jako integralna część struktur zachodnich. W sytuacji, gdy Unię trawią kolejne kryzysy, a na Zachodzie zaraz mogą zacząć zwyciężać sojusznicy Władimira Putina, „dobra zmiana” u nas może ostatecznie przesądzić o tym, że spadamy tam, skąd sprzyjające okoliczności pozwoliły nam się wydobyć. Poziomem politycznej świadomości przywódców dostosowujemy się do standardów białorusko-kazachskich. Wykład obecnej doktryny politycznej dostajemy w wywiadzie z „Rzeczpospolitej” z Jarosławem Kaczyńskim, który mówi, że po Brexicie nadszedł czas na polską inicjatywę. Już znalazł prawnika, który napisze traktaty dla Unii, a zarzutom wobec Polski zaradzą agencje piarowe. „Tak. Taki jest dzisiaj świat” – tłumaczy prezes niedowierzającej w to, co słyszy, „Rzeczpospolitej”. Taki poziom rozumienia procesów społecznych zazwyczaj odróżnia wschodnich satrapów od zachodnich przywódców. Artykuł 5. nigdy nie był gwarancją naszego bezpieczeństwa. Była nią inte