Idą Dziady. Nadchodzi Święto Przodków, które jakimś tajemniczym zrządzeniem od kilku dekad jest czymś na wskroś polskim i dla Polski wyróżniającym. Bez niczyjej pomocy społeczeństwo obrało sobie pamięć o swoich zmarłych za centrum życia duchowego. I to poniekąd na przekór Kościołowi, któremu pozwala się jedynie na niewielki udział w tym długim i ogarniającym cały naród autonomicznym, wolnym świętowaniu. Tęsknota za nieobecnymi, żal za upływającym życiem, lęk przed śmiercią, a jednocześnie fascynacja śmiercią – to wszystko stanowi emocjonalne tło dla metafizycznego doświadczenia Dni Zadusznych. To bardzo szlachetna i mądra odmiana kolektywnej metafizyczności, zasługująca na opiewanie przez poetów i komentarze filozofów. Jestem dumny, że Polacy zdobyli się na stworzenie własnego święta, bez niczyjej inspiracji ani kierownictwa. I chyba nie ma w całym kraju tak posłusznego katolika, by 1 listopada rozmyślał o wszystkich świętych, a dopiero drugiego zajmował się swoimi niekoniecznie świętymi zmarłymi. Stosunek śmiertelnika do śmierci jest niejednoznaczny. Nikt nie chce umrzeć zaraz, lecz i nie chce żyć bez końca, jakby bez konkluzji. Akceptujemy własną śmiertelność, bo należy ona do człowieczeństwa, a przecież chcemy być ludźmi. Wola życia sprawia, że widok śmierci nas przeraża, podobnie jak myśl o własnym nieistnieniu, lecz jednocześnie pociąga nas urok śmierci jako dopełnienia życia, a nawet odczuwamy coś na kształt zazdrości wobec naszych zmarłych – że nie muszą się już męczyć, że wszystkie karty ich życia zostały odsłonięte. Chodząc na ich groby, dajemy im nowe, pośmiertne życie, które sami również chcielibyśmy otrzymać od swoich dzieci. Bo tylko bardzo niewielu spośród nas boi się śmierci tak bardzo, by na poważnie dawać wiarę proroctwu o końcu czasów, gdy wszyscy zmarli wstaną z grobów na sąd, a sprawiedliwi otrzymają nowe, uświęcone ciała i żyć będą odtąd na wieczność i bez śmierci, pośród rajskich rozkoszy, z nieustającą modlitwą na ustach. Trudno nam identyfikować się z tym kimś zamkniętym w rajskim więzieniu, bez możliwości popełnienia grzechu ani samobójstwa. Raj i piekło tak samo nas przerażają swym radykalizmem, zawierającym się w słowie „nigdy”. Nigdy nie wyjść, nigdy się nie zbuntować, nigdy nie umrzeć – to nie jest los dla człowieka. Chcemy mieć możliwość wyjścia, nawet z raju. Żadnych złotych klatek ani pustyń bez kresu! Zastrzegamy sobie prawo do exodusu oraz do grzechu, potwierdzającego naszą wolność. I wolimy prawdziwą śmierć niż rajską niewolę. Sama śmierć jest czymś, do czego mamy prawo. I jeśli Bóg nam tego prawa odmawia, to nie jest dobrym Bogiem. Takie bluźnierstwa skrywają nasze serca. I to jest nasz „grzech pierworodny”, grzech wolności. Chcemy żyć i chcemy umierać. Dlatego śmierć jest czasem złem, a czasem jest dobrem. Afirmujemy śmierć żołnierzy i męczenników. Jak dobrze, że umarli! Gdyby nie oddali życia za Sprawę, utracilibyśmy bohaterów! Przede wszystkim jednak afirmujemy swoją własną, osobistą śmiertelność, razem ze swoim własnym człowieczeństwem. Litujemy się nad swoim losem i nad ludzką kondycją w ogólności. Jakże by to było litować się nad nieśmiertelnym? Nie da się – wszak ma zawsze dość czasu, aby stać się szczęśliwym. A bez litości, bez tego przywarcia do siebie i nieszczęśników, z którymi musimy dzielić daremny znój życia, nie byłoby już nic zupełnie, oprócz samotności tak dojmującej, że nawet samego siebie nie miałby człowiek za towarzysza. Wszyscy wielcy piewcy Nicości, od Schopenhauera do Derridy, znajdowali ukojenie w solidarności – absurd istnienia można tylko zaakceptować albo oszaleć. Co więcej, pragnąc kierować własnym życiem, każdy chce mieć kontrolę również nad je