Na czym polega przewaga społeczeństw pierwotnych?

Jared Diamond zaczyna swą nową książkę od sceny na lotnisku w Port Moresby, stolicy Papui-Nowej Gwinei. Lotnisko jak każde inne: setki pasażerów w równoległych kolejkach do prześwietlania bagażu, za stanowiskami komputerowymi umundurowani policjanci, po drugiej stronie sklepy wolnocłowe, bary, bankomaty, tablice świetlne. Jednak każdy, kto choć trochę zna historię, wie, że jeszcze rodzice podróżnych posługiwali się narzędziami z kamienia. Pierwsi Australijczycy odkryli Nową Gwineę w 1931 r., zastając Papuasów w spódniczkach z trawy i z piórami we włosach. Przez jedno, najwyżej dwa pokolenia nowogwinejscy górale nauczyli się pisać, korzystać z pecetów i latać samolotami. Skok, jaki wykonali – od społeczeństwa nieznającego pisma do swobodnego poruszania się w cywilizacji przemysłowej – jest dowodem, że ludzie tzw. kultur prymitywnych i ludzie, jak to się pyszałkowato mawiało, ze świata białego człowieka nie mają różnych umysłów. Ale na lotnisku wśród tubylców pojawili się też osobnicy z brzuchami wylewającymi się znad paska od spodni, a na licznych zdjęciach z lat 30. wszyscy są szczupli i muskularni. Oczywiście, białe społeczeństwa, którym się poszczęściło – a autor o tym napisał swój głośny bestseller „Strzelby, zarazki, maszyny” (1,5 mln sprzedanych egzemplarzy) – uzyskały przewagę nad resztą świata, ale przewaga ta nie z tego wynika, że były i są mądrzejsze. Diamond w nowej książce podkreśla to jeszcze dobitniej. Nosi ona tytuł „The World Until Yesterday. What Can We Learn from Traditional Societies?” (Świat do wczoraj. Czego możemy się nauczyć od tradycyjnych społeczeństw?) i podaje przykłady. Szybciej niż prawo Na początek możemy się nauczyć rozwiązywania sporów. Diamond szczegółowo opisuje tragiczny wypadek drogowy na Nowej Gwinei. Kierowca imieniem Malo potrącił i zabił chłopca, który niespodzianie wybiegł na drogę ze szkolnego minibusa. Kierowca i chłopiec pochodzili z odrębnych plemion. Sprawę oddano w ręce pośredników i negocjatorów, którzy najpierw czekali, aż złe emocje opadną, potem przez kilka dni ustalali sori money (tak to się określa w Tok Pisin, języku kreolskim używanym w Papui-Nowej Gwinei). Nie chodziło o odszkodowanie, bo nikt nie twierdził, że kierowcy można przypisać winę, lecz o symbol, który wyrażał wspólny smutek z powodu nieszczęścia, pomoc w organizacji pogrzebu i obietnicę utrzymania dobrych stosunków między rodzinami w przyszłości. Odbyła się uroczysta ceremonia z udziałem krewnych, w tym również dalekich, sąsiadów i pracowników firmy Malo – wypełniona prawdziwym żalem, współczuciem i refleksją nad losem. „Nie wyobrażam sobie podobnego spotkania między nieznajomymi w USA czy gdzie indziej na Zachodzie” – pisze Diamond. Równolegle przeciw niefortunnemu kierowcy toczyło się policyjne dochodzenie. W toku długiej procedury zatrzymano mu prawo jazdy, kilkukrotne wizyty w dyrekcji policji drogowej w mieście wiązały się z czekaniem; kiedy po półtora roku sprawa trafiła do sądu, sędzia miał niespodziewanie inne obowiązki. Rozpoznanie odraczano kilkukrotnie, za każdym razem o trzy miesiące; w końcu, kiedy sędzia był na miejscu, policjanci wezwani przez prokuratora nie stawili się i ostatecznie sprawę umorzono. Skąd to znamy? Tradycyjny sposób załatwienia odszkodowania nie tylko był szybszy niż państwowy, lecz także zmierzał do emocjonalnego pojednania między stronami i przywrócenia dawnych stosunków. Nie chodziło w nim o ustalenie winy, zaniedbania czy o wymierzenie kary. Przywrócenie pokojowych stosunków jest tam najważniejsze – ocenia Diamond. Zwraca on także uwagę, że w wymiarze sprawiedliwości interes państwa i jednostek nie musi być tożsamy. Dla państwa kara ma przede wszystkim odstraszać innych, życzenia i poglądy ofiar nie są tu żadną stawką. Autor przywołuje przykład ścigania w USA Romana Polańskiego, oskarżonego o narkotyzowanie i skłonienie do seksu 13-letniej wówczas Samanthy Geimer. 35-letnia dziś ofiara zwracała się do sędziego, by ścigania poniechać, gdyż nie ma do Polańskiego pretensji i nie chce rozgłosu. System jednak nie bierze takich życzeń pod uwagę, gdyż interes państwa polega przede wszystkim na karaniu. Tradycyjna sprawiedliwość dotyczy ludzi, którzy będą dalej żyli obok siebie. Tamte mechanizmy byłyby zwłaszcza przydatne w naszym świecie w podobnych wypadkach – sporów między sąsiadami, partnerami w interesach, rozwodzącymi się rodzicami czy krewnymi kłócącymi się o spadek. Nawet w dziecięcych zabawach nie ma – jak w Ameryce – elementu rywalizacji i indywidualnej wygranej. Antropolożka Jane Goodale obserwowała zabawy dzieci z plemienia Kaulong, którym dano kiście bananów, wystarczające, by obdzielić wszystkich. Skomplikowana gra nie polegała na tym, by któreś wygrało największy owoc: odwrotnie! Dzieci kolejno dzieliły między sobą te banany do najdrobniejszej cząstki. Cały rytuał zaprzeczał normalnej na Zachodzie ambicji szukania przewagi czy indywidualnej korzyści. Tę różnicę podkreślają także dzieci misjonarzy, które po dzieciństwie na Nowej Gwinei trafiają do internatów w Australii czy USA. Twierdzą, że trudno im się przystosować, odczuwają zażenowanie, uczestnicząc w zawodach nastawionych na wyróżnienie się wśród innych. Dobrzy i źli Nie oznacza to, że Diamond przedstawia 39 grup pierwotnych jako ludzi bez skazy, którym możemy tylko zazdrościć poziomu uspołecznienia. Przeciwnie, autor szczegółowiej opisuje trudne do pojęcia praktyki, jak – w rytuale żałoby – zabijanie wdów przez braci zmarłego męża czy nawet przez rodzonych synów. W opisywanym wypadku syn nie mógł się zdobyć na ów czyn, a matka zawstydzała go, chodząc po wsi i głosząc, że jej potomek nie wykonuje obowiązku, bo chce z nią uprawiać seks. Diamond podaje, że choć w bitwach grup pierwotnych technologia nie ułatwia zabijania, to liczba ofiar – w proporcji do liczby mieszkańców – nie jest mniejsza niż podczas rzezi w wojnach światowych. Taktyka wojenna plemienia Sawi miała polegać na podstępie i zdradzie. Przez wiele miesięcy zapraszali nieprzyjaciół na wystawne uczty po to, by triumfalnie oznajmić ucztującym, że tuczyło się ich na rzeź. Autor obliczył też wskaźnik zabójstw w plemieniu Kung i wyszło mu, że trzykrotnie przewyższa ten w USA, które plasują się we współczesnej światowej czołówce. Od dawna w naszej kulturze popularnej funkcjonują dwa odmienne stereotypy społeczeństw pierwotnych. Albo to okrutni dzicy, ludożercy gotowi zabijać kogo popadnie, co mogło być usprawiedliwieniem ich eksterminacji (jak Indian w Ameryce czy Aborygenów w Australii), albo szlachetne, niewinne dzieci boże, które współczesny chaos cywilizacyjny może tylko wygnać z ich raju. Przed ćwierćwieczem UNESCO patronowało sewilskiemu oświadczeniu na temat przemocy: grupa autorytetów w naukach społecznych wyraziła przekonanie, że człowiek jest obdarzony pokojową i łagodną naturą, a ktokolwiek myśli inaczej, powinien siedzieć cicho. Zdaje się, że kontynuatorem tego optymistycznego poglądu jest organizacja Survival International, która potępiła książkę Diamonda jako szkodliwą i niebezpieczną moralnie – za