Skarby ze zbiorów PWN

Magazyn mieszczący archiwum Wydawnictwa Naukowego PWN znajduje się przy ul. Suwak, prawie na wysokości Domaniewskiej, stanowiącej oś największej warszawskiej dzielnicy biurowej, zwanej Mordorem. Pracownicy korporacji zmierzający do wyposażonych w najnowsze technologie wieżowców nie zwracają uwagi na parterowy budynek, traktując go jako brzydką pozostałość po poprzednim systemie. Trochę w tym racji, bo za tą mało imponującą fasadą kryją się tysiące teczek z dokumentacją książek wydawanych od lat 50. do 80. XX w. Analiza tych zbiorów może nie tylko umożliwić poznanie procesu tworzenia książek w tamtych czasach, lecz także pomóc zrekonstruować dzieje polskiej myśli naukowej, która do 1989 r. miała prawo ujrzeć światło dzienne niemal wyłącznie za sprawą PWN. Po drugiej wojnie światowej państwo polskie sporo łożyło na naukę, która miała budować nowy kapitał gospodarczy i kulturowy, a tym samym siłę i tożsamość nowo powstałej ojczyzny. Sposobem na stałą kontrolę każdego słowa, jakie polscy naukowcy puszczali w obieg, była monopolizacja rynku wydawniczego. Do 1955 r. powstało kilka wydawnictw naukowych o wyspecjalizowanej tematyce – PWN miało zajmować się humanistyką i naukami ścisłymi. To tu drukowali swoje dzieła Leszek Kołakowski, Jerzy Manteuffel, Władysław Tatarkiewicz czy Kazimierz Michałowski. Poza dostępem do dzieł największych naukowców i myślicieli tamtych czasów PWN jako jedyne miało prawo wydawać encyklopedie. Od lat 50. XX w. wyszło tam ok. 60 tys. tytułów. Każdy z nich miał teczkę, w której gromadzono dokumenty, takie jak umowy, recenzje, decyzje kolegiów redakcyjnych i adnotacje cenzury oraz korespondencję autorów z redaktorami. Do 2006 r. papierowe archiwum znajdowało się w Pałacu Młodziejowskich przy ul. Miodowej, ale po prywatyzacji PWN prawie 20 lat temu i zmianie siedziby 20 tys. teczek trafiło na ul. Suwak. Każda książka – której produkcja od momentu złożenia maszynopisu do wydania trwała około 4 lata – miała swoją teczkę. Głównie składano do niej standardowe umowy wydawnicze, kalkulacje, recenzje, zgody gremiów redakcyjnych, ale też listy wymieniane między redaktorami i autorami czy między współautorami dzieł zbiorowych. Teczki, które trafiły do Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, zostały tej korespondencji pozbawione, zgodnie z ustawą o archiwizowaniu dokumentów, dlatego te z ul. Suwak są tak wyjątkowe i wartościowe. Cenna korespondencja Sięgając po pierwszą lepszą z nich, można natrafić np. na dyskusję twórców słowników na temat znaczenia danego słowa albo na sugestię poprawek redaktorskich w jakimś akapicie. Na podstawie korespondencji można dowiedzieć się, który z autorów znał się lepiej na danym temacie, a który miał przyciężkie pióro. Dziś w Polsce wychodzi coraz mniej książek naukowych, bo rynek wydawniczy jest trudny, a naukowcom bardziej opłaca się pisać wysoko punktowane krótkie artykuły. W przeszłości paradygmatem naukowym była książka, o której dyskutowano w środowisku i poza nim. Dowodem na to jest chociażby znaleziony w teczce książki „Historia starożytnych Greków” list oburzonego Greka wydrukowany w „Trybunie Ludu”, któremu nie podobało się przedstawienie przez autorów książki jego antycznych przodków jako brudasów i nierobów. Ostatnio do archiwum na obrzeżach Mordoru trafił Dominik Kaznowski, specjalista od nowych technologii, twórca platform cyfrowych i wykładający na kilku uczelniach badacz nowych mediów. Dwa lata temu zaangażował się w działającą przy PWN fundację, której zadaniem jest krzewienie kultury języka polskiego, w tym czytelnictwa w szkołach, bibliotekach i gminach. – Korzystając tylko z internetu, ślizgamy się po powierzchni problemów, w dodatku większość z zamieszczonych tam materiałów jest językowo i merytorycznie bardzo słaba, a za tymi dobrymi zawsze stoją książki i artykuły naukowe – uważa Kaznowski. – Poza tym sklecona naprędce notka jest aktualna dwa dni, natomiast wymagająca namysłu książka ma o wiele dłuższe życie. Stąd moje wyczulenie na wartość źródeł. Gdy zobaczyłem na półkach archiwum PWN teczki, mogące być kopalnią informacji o historii peerelowskiej nauki, zrobiło mi się żal, że w czasach internetu ma do nich dostęp jedynie garstka osób. Poza teczkami są tam także równie ciekawe fiszki gromadzone przez lata do poszczególnych haseł encyklopedycznych. To dokumenty wyjątkowe, bo przez kilkadziesiąt lat PWN miało całkowity monopol na wydawanie słowników i encyklopedii. Decyzję o utworzeniu redakcji encyklopedii podjęto w 1955 r., a ówczesny dyrektor Adam Bromberg do jej pisania zatrudnił wielu doświadczonych przedwojennych encyklopedystów. Dzięki ich mrówczej pracy już po 4 latach do księgarni trafiła pierwsza powojenna encyklopedia – Mała Encyklopedia Powszechna, a w 1962 r. ukazał się pierwszy z 12 tomów Wielkiej Encyklopedii Powszechnej. Około stu redaktorów koordynowało pracę 2 tys. autorów i tysiąca recenzentów pracujących nad przygotowaniem 75 tys. haseł. Nadzór naukowy nad całym przedsięwzięciem miała rada kierowana przez samego prof. Tadeusza Kotarbińskiego. Encyklopedia była oczywiście pod ścisłym nadzorem cenzury, ale mimo to dochodziło do burzliwych dyskusji społecznych, w wyniku których wprowadzano zmiany, a w 1970 r. PWN wypuściło suplement z 1500 dodatkowymi hasłami. Marzeniem niemal każdego była jednak wydana w latach 70. bardziej poręczna czterotomowa Encyklopedia Powszechna. To ona królowała na półkach meblościanek w polskich domach, służąc za podstawowe źródło informacji czy to przy odrabianiu lekcji, czy rozwiązywaniu krzyżówek i szarad. Choć wydano ją w 2,5 mln egzemplarzy, kupienie tego białego kruka było prawdziwym wyzwaniem. Ponieważ encyklopedie były towarem deficytowym, dostawy do księgarń kontrolowały społeczne komitety kolejkowe. Tymczasem w archiwum przechowywane są fiszki do poszczególnych haseł, zbierane od 1955 r. do końca lat 90., kiedy to hasła wprowadzono do komputera. Zgromadzone w pudłach przy ul. Suwak fiszki z notkami, wycinki z gazet z artykułami i nekrologami pokazują, z jakich materiałów korzystali pewuenowscy encyklopedyści przy tworzeniu haseł i biogramów. Ich analiza daje możliwość prześledzenia zmian metodologii wynikającej z pojawienia się nowego redaktora, ewolucji języka polskiego, a przede wszystkim zaś wiedzy na dany temat oraz tego, jak manipulowano wiedzą w zależności od oczekiwań politycznych. Na przykład jak przez 50 lat zmieniało się hasło „Kościół” albo jakie osoby i kiedy pojawiają się w encyklopedii oraz jak formułowano ich życiorysy. Oczywiście wydawanie kolejnych papierowych wznowień encyklopedii PWN nie ma sensu w sytuacji, gdy jest dostępna jej wersja internetowa i Wikipedia ze swoimi 1,1 mln haseł (których polscy autorzy często jako źródło podają wydawane przez PWN encyklopedie i książki). Ratunek – digitalizacja – W Wikipedii hasła stale ewoluują, bo encyklopedia to wiedza kumulatywna, warto jednak pamiętać, jak to się zaczęło i jak przez dziesiątki lat pracowały nad t