Między nauką a religią: prof. Michał Heller kończy 80 lat

Wierzę, żeby rozumieć – to pochodzące od św. Augustyna credo Michała Hellera. Wyraża się w nim przekonanie, że nie istnieje sprzeczność między wiarą religijną a naukową metodą wyjaśniania rzeczywistości. Przeciwnie, wiara może inspirować w poszukiwaniach kluczy do tajemnic Wszechświata, a obie sfery doświadczania rzeczywistości łączy Matematyka (pisana przez M). Michał Heller posługuje się dwiema przesłankami-hipotezami: po pierwsze, rzeczywistość jest matematyczna i „gdyby nie Matematyka, świata by nie było”. Po drugie, Bóg jest Matematyką. Czy z tego schematu nie można by usunąć Pana Boga i zostawić samą Matematykę jako fundament rzeczywistości? Tak proponuje np. francuski filozof Alain Badiou, który właśnie dzięki odwołaniu do Matematyki uzasadnia, że nie potrzeba idei Pana Boga, by poradzić sobie z wyjaśnianiem nie tylko rzeczywistości materialnej, ale także zagadnień natury etycznej, społecznej lub politycznej. Wiara nie jest potrzebna, żeby rozumieć – przeciwnie, należy wierzyć tylko w to, co można zrozumieć. Michał Heller nie próbuje nawracać ateistów, ma wśród nich wielu przyjaciół i jak wyjaśnia w wydanym właśnie wywiadzie rzece „Wierzę, żeby rozumieć”: „ateizm to nie jest pytanie, czy jest absolut, czy nie, tylko – jak go rozumieć. Platonik niereligijny też może twierdzić, że istnieje Matematyka. Jakiś punkt wyjścia musi być”. Dla Hellera punktem wyjścia był Bóg i religia jako oczywisty, codzienny kontekst życia w głęboko katolickiej polskiej rodzinie. „Zarówno mama, jak ojciec byli bardzo religijni, tyle że każde trochę inaczej. Rodzina mamy to była typowa rodzina kresowa, w której dominowała religijność patriotyczno-sienkiewiczowska. Na przykład moja kuzynka ze Lwowa ma na pierwsze Gryzelda, po żonie księcia Jeremiego Wiśniowieckiego, o której pisał Sienkiewicz. Ona bardzo tego imienia nie lubi i używa drugiego – Barbara. Religijność mamy, którą określiłbym jako instynktowną, a jednocześnie niezłomną i bardzo głęboką, była w chwilach trudnych ratunkiem rodziny. Mama zawsze wiedziała, jaką decyzję moralną należy podjąć. I decydowała bezbłędnie” – wspomina Heller. Zachłanny czytelnik Wiara na pewno była ważnym źródłem siły i pomogła przeżyć rodzinie Hellerów zesłanie na Syberię, gdzie trafili w 1940 r. Powrót do Polski, do Tarnowa, w którym mieszkali przed wojną, nastąpił w 1946 r. W czasie nauki w liceum nastoletni Michał nie miał już wątpliwości o swym powołaniu i dalszej nauce w seminarium duchownym. Ojciec go zniechęcał, bo choć też był człowiekiem religijnym, bardziej widział swego syna podejmującego studia naukowe. „Od kiedy zamieszkaliśmy w Mościcach, ojciec podsuwał mi rozmaite lektury. Najpierw to była seria niedużych popularnonaukowych książeczek, wydawanych przez jakieś prywatne wydawnictwo. Spodobała mi się zwłaszcza książeczka »O elektryczności ziemskiej«. Muszę powiedzieć, że ja zawsze byłem dość zachłannym czytelnikiem. Pamiętam, że jeszcze w Urbachu przed rozpoczęciem roku szkolnego dostałem podręcznik do geografii do trzeciej klasy. W trzy dni, zanim jeszcze zaczęły się lekcje, przeczytałem go od deski do deski. To były takie elementarne wiadomości: o tym, że Ziemia jest kulą, o południkach, równiku itd., ale mnie to strasznie zaciekawiło. Ojciec widział, że mam takie zainteresowania i ciągle wynajdywał mi jakąś literaturę. Jak zbliżała się matura, dostałem od niego na przykład podręcznik Arkadiusza Piekary »Elektryczność i budowa materii«, bardzo dobry zresztą”. W tamtym czasie trudno było sobie wyobrazić, zwłaszcza w polskim Kościele, możliwość połączenia obu ścieżek rozwoju, kapłańskiej i naukowej. Wydawało się, że wybór jednej przekreślał drugą. Michał Heller dokonał jednak swoistego kopernikańskiego przewrotu i z nieprzekraczalnej przeszkody uczynił atut: zawieszenie między dwoma światami, Kościoła i akademii, rozłącznymi nie tylko pod względem intelektualnym, lecz również instytucjonalnym, dało mu szczególną legitymację człowieka pomostu. Legitymację tę wzmacniała jakość umysłu i podejmowanych przez Hellera badań, które szybko ewoluowały w kierunku kosmologii. Doktorat i habilitacja obronione na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim były już zaawansowanymi traktatami otwierającymi polskiemu księdzu drogę do światowej nauki. Głównym tematem jego badań jest kosmologia kwantowa, czyli próba połączenia dwóch opisów rzeczywistości, w mikroskali opisywanej przez aparat mechaniki kwantowej, a w skali makro – przez takie teorie, jak zapoczątkowana przez Alberta Einsteina teoria względności. O proponowanym przez siebie i współpracowników podejściu Michał Heller opowiadał przed laty POLITYCE (12/02): „Na razie udało nam się stworzyć coś, co nazwałbym modelem zabawkowym, służącym do testowania pewnych koncepcji. Czeka nas jeszcze olbrzymia praca polegająca na rozwinięciu bardzo skomplikowanych metod matematycznych. Ale już teraz praca nad naszą teorią dostarcza wielkiej radości metafizycznej. Otóż nawet gdyby była ona wadliwa z fizycznego punktu widzenia, to zdołaliśmy wykazać jej niesprzeczność matematyczną. Mówiąc prościej, równania naszej teorii są logicznie spójne, co oznacza, że wynikające z nich wnioski metafizyczne i filozoficzne należy traktować serio”. Gdzie jest czas? Wnioski wynikające z teorii Hellera przyprawiają o zawrót głowy i zmuszają do przewartościowania tak podstawowych pojęć, jak czas i przyczynowość. Wynika z niej, że w tzw. erze Plancka, czyli w okresie bardzo bliskim Wielkiego Wybuchu, istnieje Wszechświat, ale nie istnieje czas! Stwierdzenie takie nie oznacza bezruchu i statyczności, bo kosmologia kwantowa opisuje sytuacje dynamiczne, w których czas jest pojęciem niepotrzebnym. Ale zmienić się musi rozumienie przyczynowości jako związku zakładającego następstwo zdarzeń, bo następstwo takie jest możliwe tylko, gdy działa czas, jak głosił choćby wielki filozof David Hume. Do ery Plancka można dotrzeć, cofając się w czasie, jak również idąc w głąb materii, w kierunku coraz mniejszych rozmiarów – próg Plancka osiągniemy przy wielkościach rzędu 10-33 cm. Każda z takich wędrówek doprowadzi do stanu, który burzy potoczne rozumienie przyrody. Na dodatek stan taki miał miejsce nie tylko miliardy lat temu, na samym początku, bo z koncepcji Michała Hellera wynika, że jest on stale obecny jako strukturalna właściwość Wszechświata. Po prostu początek jest wszędzie, a Wielki Wybuch trwa. Aktywność w sferze kosmologii nie przeszkadza w rozwijaniu innych zainteresowań Hellera – filozofii nauki, ostatnio także w coraz większym stopniu teologii nauki i intensywnych działań na rzecz dialogu między nauką i religią. Jak wyjaśniał POLITYCE filozof nauki ksiądz Józef Kloch: „Michał Heller to człowiek-pomost, jakich niezwykle potrzeba we współc