Jak się komunikują rośliny

Anna Maziuk: – O drzewach mówi pan jak o ludziach, że słyszą, rozmawiają ze sobą, wyczuwają smaki… Peter Wohlleben: – Zgadza się, drzewa rozpoznają na przykład ślinę różnych zwierząt. Najnowsze badania Uniwersytetu w Lipsku pokazują, że kiedy jeleń wgryza się w gałązkę, buk reaguje inaczej, niż kiedy łamie ją człowiek. Jeszcze inaczej drzewa reagują na ślinę gąsienic. Np. dęby wydzielają wtedy specjalny sygnał zapachowy, wzywając w ten sposób na pomoc drapieżniki, małe osy błonkówki. Składają one jaja w pożerających liście gąsienicach, które w konsekwencji zostają zjedzone od środka. Jak wygląda komunikowanie się drzew? Drzewa porozumiewają się poprzez system korzeni nazywany wood wide web. Przekazywane są tam ostrzeżenia dla sąsiadów, aby mogli się przygotować na niebezpieczeństwo: ataki insektów czy susze. Te sygnały przesyłane są, podobnie jak w przypadku naszego systemu nerwowego, zarówno poprzez impulsy elektryczne, jak i substancje chemiczne. Tam gdzie nie sięgają korzenie drzew, informacje pobierane są przez połączoną z nimi sieć grzybów. Drzewa odwdzięczają się swoim „pomocnikom”, dostarczając im cukier. Grzyby z kolei rozdzielają go pomiędzy rywalizującymi gatunkami, takimi jak buk i dąb czy daglezja i brzoza, zabezpieczając się w ten sposób na wypadek problemów z głównymi żywicielami. O czym jeszcze drzewa rozmawiają? Nie wiemy, o czym mówią, kiedy jest im dobrze i nic im nie grozi, bo takiej sytuacji nie da się zaaranżować w warunkach laboratoryjnych. Wiemy natomiast, że korzenie drzew tworzą coś w rodzaju struktur mózgowych, w których zachodzą procesy podobne do procesów mózgowych. Najnowsze badania Uniwersytetu Kolumbii Brytyjskiej w Vancouver pokazują, że drzewa-matki łączą się korzeniami tylko z dziećmi, które wyrosły z ich nasion, i to właśnie im, niczym karmiące piersią, przekazują roztwory cukru. Ten sam uniwersytet dowiódł także, że starsze drzewa przekazują swoją wiedzę młodszym. Dzięki temu w Kanadzie obowiązują przepisy nakazujące zachowywać stare drzewa podczas zrębów. Liczyć też umieją? Oczywiście, a żeby to robić, muszą mieć też pamięć. Badania na jabłoniach wykazały, że w pierwszych ciepłych dniach wiosny nie wypuszczają one liści ze względu na to, że mogą jeszcze przyjść przymrozki. Skąd to wiedzą? Czasem wiosna długo nie nadchodzi, cieplej robi się dopiero w maju. Drzewa liczą wiosenne dni z temperaturą powyżej 20 stopni, dopiero po czterech do ośmiu ciepłych tygodniach wypuszczają nowe liście. Drzewo, które przetrwało suszę, zapamiętuje, że popękało w środku, co było bolesne. Kolejnej wiosny nie zużyje całych zapasów wody od razu, zostawi część na potencjalne suche lato. Twierdzi pan, że one wręcz się o siebie troszczą. Kiedy jedno drzewo jest chore, dostaje wsparcie od sąsiadów tego samego gatunku. Drzewa wzajemnie wyrównują swoje słabe i mocne strony poprzez korzenie i sieć grzybów. Miarą dobrostanu drzewa jest bowiem dobrostan otaczającego go lasu, kiedy giną najsłabsi, las traci zwartość, a w konsekwencji narażone są również silniejsze okazy. Jeśli zostaną zaatakowane np. przez owady, nie mogą już liczyć na wsparcie słabszych sąsiadów. Niektóre drzewa tworzą nawet coś w rodzaju par – rosną razem przez lata i kiedy jedno z nich umiera, drugie w ciągu kilku lat podzieli jego los. Las wspiera nawet sterczące pnie. Przypuszcza się, że w przypadku pni starych drzew chodzi o cenne informacje, którymi mogą się one podzielić z otoczeniem. To przeczy temu, co głoszą leśnicy, że drzewa potrzebują dużo światła, żeby rosnąć. W interesie leśników jest, aby drzewa rosły jak najszybciej. Gdyby czekali, aż drzewa w pełni dorosną, nie mieliby z tego zbyt dużych zysków. W naturalnych warunkach młode drzewo musi poczekać nawet setki lat pod gałęziami drzewa-matki do czasu, kiedy ona umrze. Wówczas dostaje więcej światła i może wystrzelić, ale trwa to maksymalnie 20 lat, bo sąsiadujące z nim duże drzewa ponownie przysłaniają powstałą przestrzeń i znów musi czekać kolejne stulecia, żeby w pełni dorosnąć. Dla drzewa zatem moment, kiedy dostaje więcej światła, jest sygnałem, żeby wykorzystać całą energię, która dotąd była rozdzielana na różne czynności życiowe, np. walkę z insektami, na szybki wzrost. Drzewo jest w stanie tak intensywnie rosnąć maksymalnie przez 10–20 lat, potem zazwyczaj przechodzi w stan spoczynku. Problem w tym, że leśnicy wycinają większość starych drzew średnio co pięć lat, na dole zawsze jest więc dużo światła. Drzewa rosną zatem bez przerwy, co jest dla nich bardzo niezdrowe. Dostarczanie światła w takich ilościach jest jak karmienie zwierząt na fermach wielkoprzemysłowych. Świnie w ciągu miesiąca powinny urosnąć na tyle, żeby rzeźnik miał co przerabiać. Kiedy takie zwierzęta ratowane są z ferm i trafiają do specjalnych schronisk, są tak wycieńczone zbyt szybkim wzrostem, że przeżywają nie dłużej niż dwa lata. Tak samo jest w przypadku drzew. Przekształcone z lasów gospodarskich w parki narodowe, najprawdopodobniej nie przetrwają kolejnych 100 lat. Co z drzewami w miastach, przystosowały się? Drzewa w miastach, które uważa się za stare, mają około 200 lat, a to jeszcze dzieci. W pierwotnym lesie drzewo w tym wieku mierzy może dwa czy trzy metry. Miejskie drzewa wyglądają na dorodne i majestatyczne, ale w rzeczywistości są o wiele za wysokie i za grube jak na swój wiek. Mają zniszczony albo nie w pełni wykształcony system korzeniowy, nie mogą się więc porozumiewać. Innym problemem drzew miejskich jest niemożność wyspania się. Często stoją one nieopodal latarni, które je oświetlają przez całą noc, a drzewa potrzebują snu! Takie drzewo będzie żyło o wiele krócej niż to, które może się wyspać. Brzmi strasznie. Tak, ale drzewa w miastach są OK, bo dla nas, ludzi, często są jedynym połączeniem z przyrodą. Miejski park, w którym drzewa mają poprzycinane nie tylko korzenie, ale i gałęzie, jest czymś w rodzaju drzewnego zoo. W tradycyjnym zoo zwierzęta nie są tak szczęśliwe jak te żyjące w naturze, ale ważne jest, żebyśmy mogli zobaczyć słonia, żeby się z nim utożsamić, żeby mu współczuć, a w konsekwencji protestować przeciwko pozyskiwaniu kości słoniowej. Parki są miejscami, dzięki którym możemy poczuć miłość do drzew, uczyć się je szanować. Żeby im ulżyć, możemy pozwolić im rosnąć nieco bardziej swobodnie i dziko, również w parkach. Nie sadzić, lecz siać, będą rosły trochę wolniej, ale wykształci się system korzeniowy. Do lasu, którym pan zarządza, wstęp mają tylko drwale i konie, zero ciężkich maszyn. Takie – jak je nazywam – żniwiarki jeżdżą po lesie w tę i z powrotem, niszcząc glebę nawet na dwa metry w głąb. Jedynie 20 cm w głąb może odzyskać część swoich wartości w kolejnych dekadach, ale głębsze warstwy ziemi nie odbudują się już aż do kolejnej epoki lodowcowej! Przez nadmierną kompresję taka gleba nie ma możliwości magazynowania wystarczającej ilości wody, jest kiepsko utleniona, co prowadzi do śmierci tysięcy niewielkich organizmów. Bez względu na to, czy mówimy o Polsce, Niemczech czy o innej części Europy, lata są zbyt suche, żeby drzewa mogły rosnąć. Potrzebują więc wilgoci z minionej zimy. Poniżej korzeni wielkiego dębu czy buka gleba – jeśli nie jest zniszczona – magazynuje do 25 m sześc. wody. Po przejechaniu ciężkiego sprzętu ta liczba zmniejsza się do dwóch, trzech metrów sześciennych! Wiadomo, że duże drzewa konsumują ok. 500 litrów wody w ciepły letni dzień. W tej sytuacji zapas wody wystarcza im zaledwie na 5 czy 6 takich dni! Potem ziemia jest sucha, las słabnie i choruje, a co za tym idzie, spada przyrost surowca drzewnego. Przez 20 lat pracował pan dla lasów państwowych. Dlaczego pan stamtąd odszedł? Tradycyjne leśnictwo jest bardzo nieprzyjazne drzewom. Od dziecka chciałem być ochroniarzem przyrody, dziś wiem, że nie ma takiego zawodu. Wyobrażałem sobie jednak, że bycie leśnikiem będzie oznaczało bycie opiekunem drzew, nie ich rzeźnikiem. Jest na odwrót? Edukacja na uniwersytetach i w szkołach leśnych jest zgodna z linią rządową, co oznacza, że leśników uczy się tego, co jest dobre dla państwa, a nie dla przyrody. Nie poznają żadnych alternatywnych metod, co mi nigdy nie odpowiadało. Podróżowałem więc po Niemczech w poszukiwaniu właścicieli lasów, którzy uprawiali swoje drzewa inaczej, przyjaźnie dla środowiska. Dzięki temu przekonałem się, że można mieć zdrowszy las, który będzie przypominał pierwotny, i zarabiać na nim lepiej niż na „tradycyjnym”. Taki las produkuje bowiem więcej surowca drzewnego wysokiej jakości. W gminie Hümmel, gdzie od 2006 r. zarządzam lasem, odkąd zmieniliśmy metody na ekologiczne, mamy o wiele większe przychody. Wcześniej las był poddany konwencjonalnej gospodarce leśnej, z regularnymi wycinkami, i przynosił straty. Jak komercyjnie można wykorzystać takie naturalne lasy? W Hümmel wykorzystujemy je jako las cmentarny. Sprzedajemy ponad 400-letnie buki jako żywe nagrobki, takie miejsce wykupuje się na sto lat. Drewniane urny zakopujemy rękami pomiędzy korzeniami drzewa. Do dziś mamy tam pochowanych ok. 5 tys. osób. Inny obszar rezerwatu jest wynajmowany firmom na 50 lat, które używają go m.in. do realizacji celów marketingowych. Co się panu tak nie podoba w metodach leśnictwa konwencjonalnego? Stosowanie dużych ilości oprysków chemicznych, m.in. środków owadobójczych, zaburzających naturalne mechanizmy ochronne roślin. Zarówno w Niemczech, jak i w Polsce, w leśnictwie wciąż używa się niewłaściwych gatunków do nasadzeń, głównie świerków i sosen, podczas gdy typowe na naszych terenach były lasy bukowe i dębowe, z niedużą domieszką iglastych w niektórych regionach. Poprzez sadzenie obcych gatunków zmienia się cały ekosystem. Ogromne wycinki sprawiają, że las nagle zupełnie znika w jakimś miejscu, tworzą się niewystępujące w naszym kli