Jak odczytać spalony rękopis

Wrak „Queen Anne’s Revenge” – największego statku pirackiego XVIII w. i flagowej jednostki słynnego brytyjskiego korsarza tamtych czasów Czarnobrodego – znaleźli nurkowie w 1996 r. w zatoce koło miasta Beaufort w Północnej Karolinie. Okręt, który zatonął w maju 1718 r., zidentyfikowano na podstawie 25 leżących na dnie zatoki dział. Cztery lata temu z wylotu jednego badacze wyjęli drewniany korek mający uniemożliwić wpływanie morskiej wody do środka. Był uszczelniony szmatami i papierami. Konserwatorom z zespołu Kimberlya Kenyona z Queen Anne’s Revenge Conservation Lab udało się wyciągnąć z brudno-tłustej od dziegciu i prochu brei 16 skrawków papieru (największy miał wielkość pięciozłotówki). Kiedy je wysuszono, okazało się, że siedem jest zadrukowanych. Piraci bibliofile Przylegające do siebie fragmenty kartek wydawały się stronami wyrwanymi z książki. Na jednym konserwatorzy przeczytali słowo „południe”, na innym „osiem lig” (miara odległości), co sugerowało, że mogło to być jakieś sprawozdanie z podróży. Na rozwiązanie, skąd pochodziły karty, naprowadziła badaczy nazwa miasta Hilo. Nie mogło chodzić o osadę na Hawajach, bo wyspy odkrył James Cook dopiero 60 lat po utonięciu „Queen Anne’s Revenge”. Ale Johanna Greenz z University of Glasgow zasugerowała, że może tu chodzić o hiszpański port na wybrzeżu peruwiańskim Ilo, zapisywany też jako Hilo. Najpopularniejsza informacja na temat dokonanego tam przez Anglików rabunku znalazła się u Edwarda Cookesa w książce „A Voyage to the South Sea, and Round the World”. Jej autor służył jako marynarz na statkach kapitana Woodesa Rogersa, więc obok opisów ujścia Amazonki czy Wysp Galapagos wspomina także uratowanie Aleksandra Selkirka – marynarza, który 4 lata żył na bezludnej wyspie. To właśnie on był pierwowzorem Robinsona Crusoe dla Daniela Defoe. Pomysł badaczki był strzałem w dziesiątkę – skrawki papieru okazały się fragmentami stron 177, 178 i 183 do 188 z pierwszego wydania dzieła Cookesa z 1712 r. Co prawda piraci tę poczytną książkę potraktowali jak makulaturę, ale pierwotnie mogła stać w biblioteczce kapitana lub nawigatora. Nawigowanie i czytanie map wymagało bowiem umiejętności pisania i czytania, a dłużące się dni żeglugi zachęcały do sięgnięcia po jakąś wciągającą lekturę. W dodatku wiadomo, że kapitan statku „Margaret”, na który napadł Czarnobrody w 1717 r., skarżył się, jakoby pirat zabrał mu nie tylko złoto, ale i książki. Ponoć swą biblioteczkę zabrał ze sobą też Stede Bonnet (tzw. Pirat Dżentelmen), przyłączając się do piratów. W tekstach są zaś doniesienia, że przywódca korsarzy prowadził dziennik, w którym skrupulatnie zapisywał swoje czyny. Oczywiście ślad po nim zaginął, ale może leży na dnie morza i czeka na odkrycie i odczytanie. To byłoby możliwe jednak tylko wtedy, gdyby teksty zostały zalane dziegciem – dowiodło polskie odkrycie na wraku „General Carleton” z 1777 r. Gdańskie cymesy W latach 90. XX w. archeolodzy wyciągnęli z wraku żaglowca, który obładowany żelazem zatonął w trakcie burzy 27 września 1785 r. koło Dębek, mnóstwo wyjątkowych zabytków. Wśród nich fragmenty książek – skórzane oprawy, mosiężne okucia i zadrukowane karty. Zachowały się, bo smoła drzewna, zawsze trzymana na statkach do konserwacji takielunku, drewna i żagli, rozlała się na nie w trakcie katastrofy. – Były to książki nautyczne, podręcznik nawigacji i dokument w cynowym pojemniku, który zwalniał załogę „General Carleton” z przymusowej rekrutacji do floty wojennej. W owym czasie Brytyjczycy zaciąg marynarzy na okręty wojenne organizowali poprzez łapanki na morzu i w portach, jeśli jednak jakiś statek handlowy zajmował się dowozem ważnych dla wojska materiałów, admiralicja wystawiała mu glejt, chroniąc go przed przetrzebieniem załogi – tłumaczy prof. Waldemar Ossowski z Instytutu Archeologii i Etnologii Uniwersytetu Gdańskiego. Dodaje, że dokumenty wydobyto jeszcze z wraku holownika „Arngast”, który utonął w 1921 r. koło Rozewia. Ale Irena Rodzik z Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku, która konserwowała dokumenty z brytyjskiego żaglowca, podkreśla, że papier z wraków to w jej pracowni rzadki wyjątek. Gdańsk ma szczęście do papierów przechowywanych w wilgoci. W 2009 r. archeolodzy znaleźli w średniowiecznej latrynie przy ul. Kleszej pocięty na paski pergamin, który okazał się fragmentem starotestamentowej Apokalipsy Ezdrasza, jednym z sześciu zachowanych egzemplarzy tego dzieła. Zniszczenie w XV w. manuskryptu z XII w. badacze wiążą z działalnością gdańskich introligatorów, którzy używali tego wytrzymałego materiału do podklejania okładek papierowych woluminów. Pocięcie akurat przerażającej Apokalipsy Ezdrasza może wynikać z tego, że Kościół katolicki uznał ją za apokryf. Specjalnie ukryte Nie zawsze odczytanie treści starych dokumentów zniszczonych na skutek działania wody, ognia, czasu i ludzi jest tak łatwe. Często wymaga pomocy specjalistów. Trzeba przyznać, że są w tym coraz skuteczniejsi, m.in. dzięki zastosowaniu synchrotronu, który produkuje promieniowanie 100 mln razy silniejsze niż to wykorzystywane do zdjęć rentgenowskich. Pierwszym sukcesem było odczytanie 12 lat temu palimpsestu z nieznanymi dotąd dziełami Archimedesa, znajdującymi się pod modlitwami z XIII w. Aby je nanieść, skryba usunął za pomocą kwasu cytrynowego i pumeksu 300 lat wcześniejsze kopie antycznych tekstów. Jednak były one zapisane atramentem z domieszką żelaza, więc po skierowaniu na pergamin wiązki promieniowania synchrotronowego atomy metalu zaczęły świecić, co umożliwiło odczytanie niewidocznej do tej pory treści (poza dziełami Archimedesa były tam też dwa inne nieznane teksty). Dwa lata temu głośno było natomiast o odczytaniu zamazanych fragmentów dzienników Marii Antoniny, z których wynika, że tuż przed śmiercią nadal darzyła uczuciem wieloletniego faworyta, szwedzkiego hrabiego Axela de Fersena (1755–1810). Udało się je odczytać dzięki analizie pierwiastkowej dwóch różnych atramentów użytych do pisania pamiętnika i zamazania osobistych ustępów. – Na konferencji, na której Francuzi przedstawiali wyniki tych badań, żywo dyskutowano, czy etyczne jest upublicznianie tajemnic królowej – wspomina dr hab. Tomasz Łojewski z Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, który odczytał zapisane atramentem sympatycznym meldunki wysyłane podczas powstania styczniowego do Paryża, do pułkownika Józefa Gałęzowskiego. Bojownicy, aby oszukać cenzurę, na rzekomo pustych kartkach pisali zwykłym atramentem banalne listy. Prawdziwą, schowaną pod nimi treść odczytywano po zanurzeniu w odpowiednim odczynniku, ale ponieważ go nie usuwano, karty stały się kruche i sczerniałe, a treści przechowywanych w Paryżu listów – nieczytelne. – Odszyfrowanie ich było możliwe dzięki obrazowaniu hiperspektralnemu, które polegało na rejestrowaniu czarno-białego obrazu w wybranych 10 różnych długościach fali, od ultrafioletu do podczerwieni. Dzięki wykorzystaniu narzędzi analizy statystycznej na podstawie takiego dziesięciowarstwowego zdjęcia generowane są nowe, syntetyczne obrazy, na których pojawia się niewidoczna na pojedynczych warstwach treść dokumentu. Najczęściej jednak tekst wcale nie jest intencjonalnie utajniany, tylko zniknął z powodu