Ciężkie życie wędrownych ptaków

Wydawało się, że Kajtek ma wyjątkowo dużo szczęścia. Od kwietnia ubiegłego roku, gdy przyrodnicy z Grupy EkoLogicznej założyli mu nadajnik we wsi Brzozów w gminie Suchożebry i wszelkie jego aktywności stały się publiczne, zdołał wychować czwórkę potomstwa i odbyć podróż na południe. Minął Izrael i Egipt, spędził zimę w Sudanie i wiosną ruszył z powrotem do Polski. Ale 26 kwietnia 2018 r. kontakt z nim się urwał. Najpewniej ten bocian biały zginął gdzieś nad Nilem Błękitnym. Na talerz i dla sportu Z punktu widzenia praw przyrody śmierć jednego polskiego bociana nie jest żadnym problemem. Takie zdarzenia wręcz wpisują się w koszty ptasiej migracji. Szczególnie u gatunków, które podejmują dalekie wędrówki i zimują w Afryce. Ornitolodzy nazywają je „migrantami dalekodystansowymi”. Jesienią takie ptaki muszą przeskoczyć albo ominąć bokiem Morze Śródziemne i przedostać się przez Saharę – największą pustynię świata. A później jeszcze raz to samo wiosną, tylko w odwrotnej kolejności. Pokonują od kilku do kilkunastu tysięcy kilometrów w każdą stronę i to dzięki sile własnych mięśni. Nic więc dziwnego, że z takich wędrówek wiosną nie wracało do Polski do kilkudziesięciu procent ptaków. Ale po pierwsze, ginęły z przyczyn naturalnych, a po drugie, reszta w zupełności wystarczała do utrzymania populacji w dobrym stanie. Teraz sytuacja się zmieniła. – W czasie podróży ptaków i na zimowiskach największym zagrożeniem dla nich stał się człowiek – mówi dr Jarosław Nowakowski, badacz ptasich migracji z Uniwersytetu Gdańskiego. Do pierwszej masakry dochodzi w basenie Morza Śródziemnego. Większość ptaków je omija – albo po stronie wschodniej, nad cieśniną Bosfor, albo zachodniej, nad Cieśniną Gibraltarską. Nieliczne wybierają drogę krótszą, ale trudniejszą: lecą na południe Włoch, tam „przeskakują” na Maltę, a z niej do północnej Afryki. Niezależnie jednak, którędy wędrują, natrafiają na myśliwych i ludzi chwytających ptaki w sieci lub na lepy. Franz Bairlein z niemieckiego Instytutu Badań nad Ptakami pisał w 2016 r. w „Science”, że zabijanych lub łapanych nielegalnie jest tam każdego roku od 11 do 36 mln ptaków. We Włoszech, południowej Francji czy na Malcie jedzenie ptaków jest kulinarną tradycją. Również w północnej Afryce ptaki są łapane na mięso. – W Egipcie byłem świadkiem, jak we wrześniu ludzie gromadzą się, by w atmosferze festynu czekać na przylot ptaków – opowiada dr Nowakowski. – One są wtedy zmęczone po podróży przez Morze Śródziemne i można je łapać wręcz rękoma. W Libanie jednak pojawił się nowy obyczaj. – Bociany i ptaki szponiaste są tam zabijane dla sportu. Już kilkunastoletnie dzieci to robią – mówi dr Ireneusz Kaługa z Grupy EkoLogicznej. A dr Nowakowski dodaje: – Martwe bociany później leżą i gniją. Nikt nie zbiera ich ciał. Więcej piasku niż drzew Na ptaki, którym uda się umknąć myśliwym, czeka najgorsza część podróży: Sahara. – Tej bariery nie da się ominąć jak Morza Śródziemnego – mówi dr Jarosław Nowakowski. – Dla ptaków to ogromny wysiłek. Te najmniejsze przelatują ją ostatkiem sił. Zżerają w tym czasie ćwiartkę swojego serca, połowę wątroby, jelit i żołądka oraz znaczną część mięśni, skóry i nerek. Jak przelecą Saharę, to nie są w stanie normalnie trawić, bo nie mają czym. Ptaki owadożerne żywią się przez pewien czas nektarem, żeby odbudować układ pokarmowy. Za sprawą człowieka ta bariera stała się jednak jeszcze trudniejsza do pokonania. Globalne ocieplenie doprowadziło bowiem do pustynnienia Sahelu. W artykule opublikowanym w marcu tego roku na łamach „Journal of Climate” Natalie Thomas i Sumant Nigam z University of Maryland w USA wyliczają, że z tego powodu Sahara przez XX w. poszerzyła się o 11 do 18 proc. (zależnie od pory roku). – Teraz ptaki przelatują pustynię na „ostatnich skrzydłach”. Jeśli ona jeszcze się poszerzy, nie dadzą rady – komentuje dr Nowakowski. Gdy jednak pokonają Saharę i dotrą na wymarzone zimowiska w Afryce Subsaharyjskiej, ich kłopoty wcale się nie kończą. Tam gdzie wreszcie natrafiały na bogactwo pokarmu i mogły „odbić” sobie tygodnie głodowania, czeka je teraz monotonny, pozbawiony owadów teren. „Między rokiem 1975 a 2000 rolnictwo w Afryce Subsaharyjskiej wzrosło o 57 proc. kosztem naturalnej wegetacji – pisze Franz Bairlein. – Corocznie znikało prawie 5 mln hektarów leśnej i nieleśnej roślinności”. Dr Nowakowski dodaje, że szczególnie groźne dla ptaków było zastępowanie naturalnych lasów nasadzeniami australijskich eukaliptusów. Obce gatunki nie sprzyjały rozwojowi miejscowej roślinności i owadów. Zimujące ptaki nie mają tam co jeść. Jakby tego było mało, uprawy rolne w Afryce, i tak niezbyt bogate w owady, są w niekontrolowany sposób spryskiwane insektycydami. To oczywiście chroni rośliny uprawne przed szarańczą czy innymi szkodnikami, ale jednocześnie odbiera pokarm ptakom. Do tego dokłada się jeszcze osuszanie mokradeł i rozbudowa hoteli nad jeziorami i na wybrzeżach. – W takich warunkach szanse przetrwania zależą od wymagań konkretnego gatunku – mówi dr Nowakowski. – Taki piecuszek może żerować niemal wszędzie. Kiedy w jednym miejscu sawanny zabraknie pokarmu, poleci gdzie indziej. Sytuacja staje się naprawdę groźna dopiero wtedy, kiedy zaczyna brakować tego „gdzie indziej”, kiedy przekształcone lub zdewastowane zostają ogromne obszary na zimowisku. Ale są gatunki związane z konkretnym środowiskiem występującym wyspowo. Ich sytuacja jest jeszcze gorsza – jeśli osuszy się mokradło albo wybuduje hotel, to one giną. Do takich pechowców należą np. mieszkańcy szuwarów: trzciniak i trzcinniczek. I ptaki z grupy siewkowców – jak choćby związane z płytkimi lagunami nadmorskimi biegusy rdzawe. Głód i edukacja Jeśli jednak ptaki mają dużo szczęścia i na afrykańskich zimowiskach najedzą się, przytyją i nabiorą sił, to wiosną czeka je powtórka z morderczego maratonu z przeszkodami. Jeszcze gorsza niż jesienią. Bo czas na pokonanie Sahary, wyminięcie myśliwych i dotarcie do Polski mają tak wyliczony, by ich pisklęta wykluły się z jaj akurat na szczyt pojawu owadów. To pozwala je wykarmić i przygotować do jesiennej wędrówki na zimowiska. Tyle że spowodowane przez człowieka globalne ocieplenie przyspieszyło wiosnę, a zatem i owady pojawiają się wcześniej. Gdy pisklęta wykluwają się z jajek, obfitość pokarmu właśnie się kończy. – A dalekodystansowe migranty n