Egipt oczami Potockiego i Słowackiego

Odkryto je w zbiorach Stanisława Kostki Potockiego w Bibliotece Narodowej, do której przed wojną trafiły w darze jako tzw. Biblioteka Wilanowska. Na jednej z rycin widać Sfinksa, na drugiej piramidy Cheopsa i Chefrena podpisane Dessiné par le Comte Potocki (narysowane przez hr. Potockiego) i opatrzone datą 1784 r. We wrześniu tego roku Jan Potocki odwiedził Egipt.W późniejszej relacji pisał, że monumenty w Gizie rysował osiem godzin, co przypłacił udarem słonecznym. Teraz udało się w tych dwóch akwafortach rozpoznać zwiastun niewydanego albumu autora „Rękopisu znalezionego w Saragossie”. Co zawdzięczamy digitalizacji i wprawnemu oku wicedyrektora biblioteki Mikołaja Baliszewskiego oraz badaczki polskich kolekcji starożytności z Muzeum Narodowego w Warszawie dr Moniki Muszyńskiej. – W XVIII w. rysunki i ryciny z podróży były głównym nośnikiem informacji wizualnej o ogromnym wpływie na wyobraźnię elit. Nasze ustalenia potwierdzają, że Potocki już w młodym wieku wpisywał się w najmodniejsze trendy, a jego słabo u nas znana relacja z podróży nad Nil podsyciła kiełkującą fascynację Egiptem na paryskich salonach. Sierotka – prekursor Służące kształceniu podróże po Europie, zwane grand tour, stały się popularne wśród arystokracji w początkach XVII w. Długo jednak ograniczały się do zwiedzania Italii, bo będące w granicach imperium osmańskiego Grecja i Egipt były trudno dostępne. Kraj nad Nilem odwiedzali jedynie pojedynczy podróżnicy i poszukiwacze uchodzących za lecznicze mumii. Zabytki egipskie interesowały nielicznych. Tak było z Mikołajem Radziwiłłem „Sierotką”, który trafił do Egiptu w 1583 r. w ramach pielgrzymki do Ziemi Świętej i uległ urokowi staroegipskich monumentów. Jego opisy piramid należą do najbardziej intrygujących z tego czasu. Gdyby nie burza na Morzu Śródziemnym, mielibyśmy dzięki niemu pierwszą kolekcję egipską, niestety, litewski książę za namową obecnego na statku księdza wyrzucił za burtę wiezione do domu „pogańskie bałwany” – dwie mumie i skrzynię z figurkami. Mikołaj Radziwiłł to z jednej strony kontynuator egiptomanii antycznej (cesarze masowo ściągali do Rzymu sfinksy i obeliski), z drugiej prekursor fascynacji krajem faraonów, która wybuchła w Europie na dobre 200 lat później. Zainteresowanie tajemniczym Egiptem, znanym tylko z przekazów biblijno-antycznych, narastało przez cały XVIII w. w kręgach europejskiej arystokracji, czego ślady zachowały się w teatrze, operze i literaturze. Najbardziej magia kraju faraonów opętała Francuzów. Według dr. hab. Leszka Zinkowa z Akademii Ignatianum w Krakowie wyprawa Napoleona do Egiptu w latach 1798–1801 była pierwszym apogeum nowożytnej egiptomanii. – Bonaparte wziął ze sobą ekipę badawczą z Vivant Denonem na czele, który miał opisać i rysować monumenty, wtedy też znaleziono inskrypcję na Kamieniu z Rosetty, dzięki której Jean-François Champollion odczytał w 1822 r. hieroglify, otwierając nauce drzwi do poznania Egiptu. Nad Sekwaną za pierwszego egiptologa uchodzi Claude-Étienne Savary, który w 1776 r. badał piramidę Cheopsa. Potocki – choć próbował obliczyć, z ilu kamiennych bloków jest zbudowana, i badał dzieje cywilizacji faraonów – uważany jest za naukowca dyletanta. Potocki – niedoceniony Mimo że wiele twierdzeń Potockiego było błędnych, prof. Adam Łukaszewicz, papirolog z Uniwersytetu Warszawskiego, i tak uważa go za wybitnego egiptologa epoki sprzed odczytania hieroglifów. – W 2003 r. powinniśmy byli obchodzić 200-lecie polskiej egiptologii, bo tyle lat minęło od wydania „Dynasties du seconde livre de Manéthone” – pierwszej z prac Potockiego o chronologii egipskiej. Krytyczna opinia o naukowych zasługach hrabiego jest nazbyt surowa, bo ten zadziwiająco trafnie wyliczył niektóre daty z dziejów Egiptu, dysponując jedynie przekazami antycznymi. Vivant Denon na długo przed swą podróżą do Egiptu wiele dowiedział się o tym kraju od Potockiego, a gdy wrócił z Egiptu i wydał książkę z własnymi rysunkami, Polak natychmiast wykorzystał ją w badaniach. Według dr Muszyńskiej autorstwo Potockiego dwóch rycin poza datą i podpisem potwierdza porównanie ich z jego rysunkami z Maroka, na których w podobny, dość schematyczny, sposób przedstawił wielbłądy. „Ryciny już rytują się w Düsseldorfie”, napisał hrabia w jednym z listów, co znaczy, że planował zilustrować nimi opis podróży po Turcji i Egipcie. Nie wiadomo, czy książka wyszła bez nich, bo – jak przystało na oryginała i ekscentryka – zmienił koncepcję albo zabrakło mu pieniędzy czy zmarł jego rytownik, w każdym razie rysunki i ryciny zapadły się pod ziemię. Baliszewski zauważa, że Potocki w ogóle nie miał do Egiptu szczęścia. – Do dziś nikt nie zauważył, że przy opisie piramid jako jeden z pierwszych poddał analizie dyskutowane w XVIII w. filozoficzno-estetyczne pojęcie sublime – obezwładniające uczucie wzniosłości w obliczu czegoś wielkiego. Niestety, zainspirowany tym Kant w „Krytyce władzy sądzenia” niesłusznie przypisał anonimowo wydane spostrzeżenia hrabiego Savary’emu. I tak już zostało. Odnalezione ryciny autora „Rękopisu” to najstarsze przedstawienie egipskich zabytków, które wyszło spod ręki polskiego badacza starożytności. Dla historyków zajmujących się epoką oświecenia i początkami archeologii tego typu znaleziska są bardzo cenne, bo pozwalają na analizę stanu zachowania zabytków, a bywa, że są jedynym śladem po tych, które przepadły. Rycina Potockiego dowodzi, że w 1784 r. sfinks nie miał już nosa, co po raz kolejny potwierdza, że plotka jakoby odstrzelili go wojacy Napoleona to XIX-wieczny fake news. Słowacki – zarysowany Dla nas wyjątkowo ciekawe są ilustracje wykonane przez Juliusza Słowackiego podczas podróży na Bliski Wschód i do Egiptu w 1836 r. w raptularzu odnalezionym w 2010 r. w Rosyjskiej Bibliotece Państwowej w Moskwie. Służył on poecie do zapisywania drobiazgów, jak wydatki na wielbłądy, oraz arabskich słówek, ale także do notowania strof poezji oraz szkicowania odwiedzanych zabytków. Choć Słowacki nie był profesjonalistą, nieźle radził sobie z rysowaniem. Co prawda nie uwiecznił żadnego ważnego zabytku, którego dziś już nie ma, ale jego rysunki przedstawiają ówczesny stan monumentów, można je więc porównać z rycinami innych podróżników albo fotografiami, które pojawiały się kilkanaście lat po wyjeździe poety z Egiptu. Dzięki tym rysunkom i notatkom prof. Łukaszewicz – jeden ze specjalistów w wielodyscyplinarnym zespole badającym raptularz – mógł zrekonstruować przebieg dwumiesięcznej podróży poety od Aleksandrii aż po I kataraktę. To była dość standardowa trasa, z tym że Słowacki, jako syn profesora filologii klasycznej, absolwent Liceum Krzemienieckiego i student uniwersytetu w Wilnie, był solidnie przygotowanym turystą. W dodatku „Egipt zatarł Grecję w mojej pamięci. Nic cudowniejszego nad ruiny nad Nilem będące”, pisał zachwycony. – Egipt wywarł na Słowackim ogromne wrażenie, wpływając na filozofię i mistycyzm jego późniejszej twórczości, co widać już w poematach egipskich, których rękopisy pojawiły się w raptularzu. Nie mają racji niektórzy krytycy, uważający je za nieszczególnie udane, uważam wręcz, że mamy w nich m.in. jeden z piękniejszych poetyckich opisów piramid literatury światowej – przekonuje prof. Łukaszewicz. Romantyczni podróżnicy, w przeciwieństwie do tych z epoki oświecenia, znali piramidy z rycin, ale oglądanie ich na własne oczy było dla nich przeżyciem. Problem w tym, że wówczas wiedzę o cywilizacji egipskiej można już było zweryfikować dzięki znajomości hieroglifów, co pozbawiało ją „inspirującego umysły nimbu metafizycznej enigmy”, pisze Leszek Zinkow we właśnie wydanym „Starożytnym Egipcie w poezji polskiej”. Ponieważ teksty hieroglificzne często okazywały się przyziemne, a literatom trudno było pożegnać się z wizją mistycznego Egiptu opartą na fantazjach, więc „miejsce po utraconej tajemnicy wypełniono nostalgiczną pozą teatralizowanego dystansu”. Oświeceniowe uczucie wzniosłości i tajemnicy w obli