Jeszcze przed prezentacją laureatów kilka uwag związanych z regulaminem. W tym roku ze szranków wypadły dwie kandydatury, które z pewnością przebiłyby się do finału: Jerzego Holzera „Europa zimnej wojny” (Wydawnictwo Znak, ISP PAN) oraz Marcina Zaremby „Wielka Trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys” (Wydawnictwo Znak, ISP PAN). Przyjęliśmy jednak zasadę, by nie nagradzać prac, które dopiero co zdobyły główną nagrodę innego prestiżowego konkursu, czyli Nagrody Klio. Na marginesie: obaj autorzy są członkami naszej kapituły, nie musieliśmy więc szukać zastępstw do jury w ich miejsce.
Regulamin zakłada, że oceniamy książki, które ukazały się w minionym roku kalendarzowym. A obowiązuje tzw. metryczka informująca o roku wydania. Dajemy wszakże wydawcom szansę, wydłużając zgłoszenie kandydatury do końca lutego bieżącego roku. Przykro mi i smutno, że – jak się wydaje – bardzo ciekawa i omawiająca wiele meandrów polskiego życia ekonomicznego i politycznego monografia „Feliks Młynarski 1884–1972” autorstwa Tomasza Głowińskiego (wydawnictwo Gajt) nie mogła być rozpatrywana, ponieważ zbyt późno została zgłoszona. Proszę nas zrozumieć: żeby odpowiedzialnie ocenić książkę, która liczy 832 strony, trzeba mieć czas!
Inny przypadek związany z regulaminem dotyczy fundamentalnej publikacji Wydawnictwa Naukowego Scholar „Transformacja polska. Dokumenty i analizy”. Metryczka ostatniego, zamykającego cykl tomu nosi datę 2013, więc musieliśmy przełożyć kandydaturę na rok przyszły. Może i szczęśliwie dla zgłaszających, bo w bieżącym roku poczyniliśmy pewną innowację w kategorii wydawnictw źródłowych. Przyznaliśmy bowiem Nagrodę Specjalną dla zespołu rocznika „Zagłada Żydów”, założonego przez Centrum Badań nad Zagładą Żydów Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk – za umiejętność wywoływania źródeł i pracy nad nimi. (Publikujemy obok pełniejsze uzasadnienie pióra prof. Feliksa Tycha, naszego jurora, a zarazem przedstawiciela Polski w International Task Force, ważnej międzynarodowej instytucji badającej Zagładę).
Nominowanych do nagród przedstawiliśmy w poprzednim numerze (POLITYKA 17/18). Nagrodę w dziale prac naukowych i popularnonaukowych otrzymała książka Wojciecha Szatkowskiego „Goralenvolk. Historia zdrady” (Firma Księgarsko-Wydawnicza Kanon). Powtórzę uzasadnienie wyboru za Wiesławem Władyką: „Epilogiem Goralenvolku stały się po wojnie tzw. procesy góralskie w Zakopanem. Wojciech Szatkowski, wnuk Henryka Szatkowskiego, jednego z oskarżonych w tym procesie (o kolaborację z hitlerowcami), wydał książkę, w której próbował się zmierzyć nie tylko z wielkim tematem, ale także z historią rodzinną, osobistą. Pracował nad nią pięć lat i napisał dzieło znaczące”.
W tym samym dziale – poza nominowanymi – jury zwróciło uwagę na książkę Małgorzaty Szpakowskiej „»Wiadomości Literackie« prawie dla wszystkich” (WAB). Nie jest to książka wyłącznie z zakresu historii literatury, ale – powołam się znów na prof. Władykę – jest to „kronika polskich konfrontacji i napięć ideologicznych, nieustających sporów, w których przejrzeć się mogą też nasze dzisiejsze”.
Poza monografią Anny Smółki-Gnauck „Między wolnością a pokojem. Zarys historii Ruchu Wolność i Pokój” (IPN), poświęconej historii jednej z najważniejszych organizacji antykomunistycznej opozycji lat 80., jury doceniło także trzy prace podejmujące temat Kościoła w historii Polski: Adama Dziuroka „Kruchtoizacja. Polityka władz partyjno-państwowych wobec Kościoła katolickiego w latach 1945–1956 w województwie śląskim/katowickim” (IPN Oddział Katowice), Łukasza Jastrzębia „Archidiecezja poznańska w czasach okupacji hitlerowskiej 1939–1945” (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) i Bartosza Kaliskiego „Archidiecezja gnieźnieńska w czasach komunizmu 1945–1980” (Wydawnictwo Naukowe Scholar).
W odniesieniu do tej ostatniej pragnąłbym przytoczyć opinię dwukrotnego laureata naszej nagrody prof. Marcina Kuli: „Nie jest to kolejne studium stosunków »państwo-Kościół«. Autor przyjrzał się funkcjonowaniu Kościoła lokalnego jako instytucji społecznej oraz jego wpływowi na miejscowe społeczeństwo. Zarysował, jak przełamywały się w terenie wielkie decyzje i konflikty polityczne. Zaobserwował, że znaczna część zmian w funkcjonowaniu Kościoła w badanym okresie wynikała nie tylko z polityki, ale także z przemian cywilizacyjnych”.
Nagrodą za debiut pragniemy zazwyczaj zwrócić uwagę na mniej znanego autora. Zapewne dlatego Paweł Kowal, postać publiczna, autor książki „Koniec systemu władzy” (Trio, IPN, ISP PAN), która doczekała się parudziesięciu recenzji i omówień, ustąpił miejsca Przemysławowi Gasztoldowi-Seniowi; jego „Koncesjonowany nacjonalizm. Zjednoczenie Patriotyczne GRUNWALD 1980–1990” (IPN) to monografia kojarzącej się ze skrajnym antysemityzmem organizacji, która powstała w rezultacie kryzysu ideowego i organizacyjnego polskiego komunizmu.
Przyznam, że trudność sprawił jury wybór w dziale pamiętników, relacji i wspomnień. Każda z nominowanych książek miała swoich mocnych zwolenników, wypracowanie kompromisu zajęło wiele czasu. Nie brakowało zwolenników wywiadu rzeki z Markiem Adamkiewiczem, legendą szczecińskiej i wrocławskiej opozycji, który odmówił w 1984 r. złożenia przysięgi wojskowej i z którego powodu niejako powstał Ruch Wolność i Pokój. („Bez wątpienia było warto!, z Markiem Adamkiewiczem rozmawia Michał Siedziako”, IPN Oddział Szczecin). Duże wrażenie zrobił także reportaż historyczny Ludwiki Włodek o rodzinie Iwaszkiewiczów. („Pra. O rodzinie Iwaszkiewiczów”, Wydawnictwo Literackie). Ostatecznie nagrodziliśmy autobiografię folklorystki i byłej senator RP Doroty Simonides „Szczęście w garści. Z familoka w szeroki świat” (Wydawnictwo Nowik). Jej wspomnienia osadzone są – z racji pełnienia przez autorkę funkcji politycznych – w ciekawych realiach historycznych. Ważne jest pokazanie nie zawsze rozumianych w Polsce odrębnych kart historii Śląska Opolskiego.
Kilka uwag o pamiętnikach nienagrodzonych. U Łarysy Geniusz w „Ptakach bez gniazd”, wydanych przez Białoruskie Towarzystwo Historyczne, znajdujemy sporo informacji o Białorusinach w Polsce. Książka Shimona Redlicha „Na rozdrożu. Żydzi w powojennej Łodzi 1945–1950” (IPN Oddział Łódź) jest interesującą kombinacją wspomnień własnych i naukowej oceny epoki. Dwutomowe wspomnienia Jana Jaźwińskiego, oficera sztabu oddziału wywiadowczego i specjalnego, pod znaczącym tytułem „Dramat dowódcy” (Polski Instytut Naukowy w Kanadzie), urzekają drobiazgowością zapisów, lecz zawierają również uogólnienia. Muzeum w Stutthofie przysłało relację Chanana Werebejczyka „A jednak żyję – wspomnienia ocalałego” – przekrój przez epoki: getto łódzkie, obozy (nalot na Drezno), losy powojenne w Polsce i Izraelu. A Żydowski Instytut Historyczny wydał „Dzienniki” Reni Knoll – polskiej Anny Frank. Oto próbka – jeden zapis z dziennika czternastolatki, uwięzionej w getcie krakowskim: „24.VI.1941 r. Wtorek (…) U Ziuki na urodzinach było wstrętnie (…) Zaprosiła nas na lody do Gazda (…) Wojna z Rosją. (…) Rosja była naszym śmiertelnym wrogiem, teraz jest sprzymierzeńcem. Gdy to pisałam, pomyślałam sobie, czy ja, żydówka jestem polką? Czy bezojczyzny? W duszy uważam siebie za polkę. Kim są moi przodkowie? Skąd przybyli? Dlaczego? Oto pytania, na które nie umiem odpowiedzieć. Ale wiem to jedno, że chociażby nie wiem, co było, to zawsze pozostanę polką wierną Polsce, mojej prawej Ojczyźnie” (pisownia oryginalna).
Przypomnę na koniec, że jury działało w składzie: profesorowie Włodzimierz Borodziej, Jerzy Holzer, Jerzy Tomaszewski, Feliks Tych, Wiesław Władyka, Wojciech Wrzesiński, dr Marcin Zaremba oraz niżej podpisany. Otrzymaliśmy 126 zgłoszeń do nagród. Podziękowania dla wydawców, gratulacje dla autorów!
Nagroda specjalna dla zespołu rocznika „Zagłada Żydów. Studia i materiały”
We wstępie do pierwszego tomu Studiów, który ukazał się w 2005 r., inicjatorzy projektu, Centrum Badań nad Zagładą Żydów, piszą o konieczności nowego podejścia do tematu Zagłady: „wymusza je pojawienie się nowych lub przez lata ignorowanych źródeł, które prowokują do stawiania nowych pytań i wymagają nowego sposobu narracji. Nie bez znaczenia jest również i to, że do głosu dochodzi nowe pokolenie badaczy (...). Nie wolno zmarnować tego potencjału badawczego i ogromnego zainteresowania historią tego fragmentu wspólnej przeszłości”.
Od tego czasu ukazało się osiem tomów Studiów. Każdy z nich jest nowatorski i znakomicie udokumentowany, oparty na źródłach dotąd nieprzywoływanych przez badaczy. Interdyscyplinarny zespół autorów zapewnia wielostronne spojrzenie na badaną problematykę. Są to badacze, którzy odważnie podejmują nawet najtrudniejsze tematy. Ważną rolę odgrywają zawarte w każdym tomie recenzje. Tworzą one atmosferę prawdziwej naukowej dyskusji i zwracają uwagę na prace, które z różnych powodów były ignorowane.
Zakres tematów kolejnych tomów rocznika obejmuje takie trudne problemy, jak stosunki polsko-żydowskie, współpraca Polaków i Żydów z Niemcami w okresie okupacji, traktowanie ukrywających się Żydów przez zbrojne formacje polskiego podziemia, dyskurs o ratowaniu Żydów przez Polaków...
W naszym życiu społecznym i politycznym istnieją komisje do spraw trudnych. Wydaje się, że Centrum Badań nad Zagładą jest inicjatywą moralną i naukową, zmierzającą do badania takich właśnie trudnych spraw w historii Polaków i Żydów.
Feliks Tych
Skład redakcji: Dariusz Libionka (red. nacz.), Barbara Engelking, Jan Grabowski, Jacek Leociak, Alina Skibińska, Jakub Petelewicz, Agnieszka Haska