Poczucie wolności jest genetyczną – można tak powiedzieć – zdolnością człowieka, niemniej jej rozumienie i potrzeba kształtowały się historycznie, pod ciśnieniem wielkich procesów świadomościowych. Dla Polaków decydujące tu były doświadczenia zebrane przede wszystkim w XIX i XX w., gdy stali się oni nowoczesnym narodem (według innej kategorii – politycznym) w tym sensie, że wszystkie jego stany i klasy zyskały tożsamość narodową i swoją identyfikację społeczną. Polacy stali się Polakami.
Wyłaniająca się pod koniec XIX stulecia nowa polska polityka przybierała formy i treści nowoczesnego typu, jej cechą stawało się m.in. odrzucanie starego sposobu myślenia o narodzie i o społeczeństwie, ograniczonego w istocie rzeczy do narodu i stanu szlacheckiego. Tu nie chodzi tylko o to, że chłop i robotnik zaczynali być obiektem adresów i programów politycznych tworzących się partii, ale często wręcz ich podmiotem. Nie tylko dla ugrupowań, które w ich imieniu zaczynały politykować (partie socjalistyczne i ludowe), także tych, które nie wyobrażały sobie, by cele narodowe można było osiągnąć bez poparcia ludowego. Stąd upodobanie Romana Dmowskiego do stosowania zbitek pojęciowych „ludowo-narodowe” i „narodowo-demokratyczne” w nazewnictwie partii, którymi kierował, oraz wielka akcja prasowa i edukacyjna jego prawicowego ugrupowania skierowana „do ludu”.
Ta koncepcja, oparta na zasadach solidaryzmu społecznego, a nie na teorii walki klas, zakładała, że można przezwyciężyć konflikt między dwoma rodzajami wolności, który na ziemiach polskich nabrał wyjątkowego dramatyzmu. Konflikt między celami patriotycznymi i celami społecznymi. On bywał dramatyczny, gdyż historia Polski biegła wówczas bez państwa polskiego. Akurat w epoce, gdy w ogóle państwo, jego instytucje i organizacje rozwijały się u innych niezwykle dynamicznie, realizując rozmaite interesy narodowe i społeczne.