Gest związany jest nierozerwalnie z ludzkim ciałem, jego postawami i ruchem. Dziś powszechnie kojarzy się go z „mową ciała” i odczytywaniem prawdziwych intencji mówiącego, który próbuje ukryć je za pomocą słów. Ale gest nie zawsze musi przeciwstawiać się słowu. Tak dzieje się między innymi w przypadku wszelkiego rodzaju występów oratorskich. Tu ruchy ciała mające podkreślać znaczenie słów wspierają wypowiedź werbalną. Badacze zwracają ponadto uwagę na komunikacyjną funkcję gestów, twierdząc, że są one ważnym czynnikiem tworzenia i podtrzymywania więzi społecznych. Postawy i ruch ciała mają wielkie znaczenie symboliczne, podkreślając albo uprawomocniając działania publiczne w religii, polityce czy w sferze wymiany gospodarczej. Gest wreszcie jest podstawowym środkiem wyrazu w kilku dziedzinach sztuki: pantomimie, balecie i teatrze. Nic więc dziwnego, że naukowcy starają się zbadać znaczenie, funkcje, a także rozumienie tych „znaków ciała” w innych kulturach, tak zresztą geograficznych, jak i historycznych. Autorem studium na ten temat w odniesieniu do cywilizacji średniowiecza jest francuski mediewista Jean-Claude Schmitt, znany już polskiemu czytelnikowi z pozycji "Duchy: żywi i umarli w społeczeństwie średniowiecznym".
Już na początku książki autor zauważa za najwybitniejszym francuskim badaczem wieków średnich, Jacquesem Le Goffem, że „średniowiecze jest kulturą gestu” Taka obserwacja powoduje, że ustalenia Schmitta zyskują na ważności. Nie będą one odnosiły się już tylko do pewnej sfery życia i refleksji omawianej kultury, ale można je uznać za próbę ujęcia cywilizacji wieków średnich jako całości. Kolejny trop świadczący o ważności gestu dla kultury średniowiecza to rola ciała w ówczesnej antropologii i teorii zbawienia. Ciało w średniowiecznej wizji człowieka stanowi tak samo ważny element bytu ludzkiego, jak jego dusza, choć traktowany znacznie bardziej podejrzliwie. Ale tylko przez nie może dokonać się zbawienie. Tak pisze o tym francuski badacz: „ciało chrześcijanina jest ambiwalentne. Dostarcza okazji do grzechu, jest «więzieniem duszy», zatrzymuje człowieka na jego drodze ku zbawieniu […]. Z drugiej jednak strony człowiek może zabiegać o zbawienie właśnie, posługując się ciałem, przez gesty miłosierdzia i skruchy” (s. 16).
Jaki zatem cel postawił sobie autor tej książki? Oczywiście, chce w tekstach i dokumentach ikonograficznych odnajdywać gesty, ale przede wszystkim pragnie zobaczyć, jak przedstawiciele kultury średniowiecznej (siłą rzeczy przede wszystkim duchowni) je interpretowali. Porządek wykładu jest przede wszystkim historyczny i obejmuje tysiąc lat (III–XIII w.): od wpływu antyku na wczesne chrześcijaństwo, poprzez okres karoliński, aż po czasy św. Franciszka i św. Dominika. Czytelnik znajdzie tu próby średniowiecznych definicji gestu, opisy i interpretacje liturgii, koronacji, błogosławieństw, klątw i czynności magicznych, a także gesty duchownych i świeckich oraz ekstatyków i żonglerów.
Jak próbuje podsumować swoje rozważania francuski badacz? Wydaje się, że najogólniejszym wnioskiem jest próba prostej typologii gestów za pomocą średniowiecznych pojęć gestus i gesticulatio. To pierwsze oznaczałoby gesty pożądane, umiarkowane, regularne czy wręcz bezruch. Miałyby one odzwierciedlać spokojną i przewidywalną regularność natury, a także wieczność Boga. Gesticulatio natomiast to gesty przesadne, bezładne i grzeszne. Byłaby zatem średniowieczna kultura gestu spolaryzowana według znanej antropologicznej opozycji ładu i chaosu. Ale typologię tę Schmitt uzupełnia o kategorię gesta, czyli gesty ludzkiego ciała niepochodzące od woli człowieka. Do niej zaliczałyby się z jednej strony diaboliczne konwulsje, z przeciwnej ekstaza mistyczna, a z innej jeszcze – taniec.
Uczciwie należy przyznać, że książka francuskiego mediewisty nie jest lekturą łatwą. Ale biorąc pod uwagę wielość średniowiecznych dziedzin życia i refleksji, do których odwołuje się jej autor, a także ilość i zróżnicowanie wykorzystanych źródeł, warto w ten sposób podjąć trud poznania złożonej kultury średniowiecza.
Jean-Claude Schmitt, Gest w średniowiecznej Europie, przekł. Hanna Zaremska, Oficyna Naukowa, Warszawa 2006, 436 s. + ilustr.
- Kup ksiażkę w merlin.pl