Jednak język potoczny jest uparty. Język, którym mówimy (i który mówi w nas i nami) - jest sterowany przez wielowiekowe, tonące w mroku dziejowej podświadomości, nawyki i automatyzmy. I jeśli zobaczymy Cygana, to mówimy machinalnie, żeśmy zobaczyli Cygana, a nie Roma, chociaż Rom byłby zgodny z obowiązującą dziś językowo-obyczajową poprawnością.
Słowo Cygan w pewnych wypadkach jest niezastąpione. Jego użycie jest poręczniejsze. W reportażu Anny Szulc (POLITYKA 39) czytam: "Ponad dwustu Romów zjechało do Limanowej, by bronić dostępu do pustego mieszkania, bezprawnie zajętego przez cygańsko-polskie małżeństwo z dwójką dzieci". Gdyby napisać "romańsko(romsko?)-polskie małżeństwo", brzmiałoby to śmiesznie.
Wydana w 1855 r. powieść J.I. Kraszewskiego "Chata za wsią" biła kiedyś rekordy popularności. Tłumaczono ją na rosyjski, niemiecki, francuski, czeski i słoweński. Powstało według niej libretto do opery "Manru" Ignacego Paderewskiego. Film "Chata za wsią", nakręcony w 1928 r., szedł w kinach z powodzeniem. Dziś "Chata za wsią" to dokument - nie wiem, na ile autentyczny - o stosunkach Cyganów z nie-Cyganami na Podolu w połowie ub. stulecia.
Nie-Cyganie są zamknięci na Cyganów. Cyganie - na nie-Cyganów. Ksenofobia obustronna, którą przełamuje tzw. miłość nie-Cygana do Cyganki. Ale miłość załamuje się, a wrogość narasta i dominuje, przy czym ujawnia się coś w rodzaju cygańskiego mesjanizmu i ekspansjonizmu. Stary Cygan mówi: "Wiedział wielki Mroden (tzn. Bóg), na co nas na świat przysłał. On nas przeznaczył na klęskę, na zgubę gadziów i kazał im szkodzić". Gadzio znaczy nie-Cygan, obcy.
Początek tegorocznego roku filmowego był zdominowany przez wojny kozackie w "Ogniem i mieczem", schyłek przez "Gwiezdne wojny" i wojny napoleońskie w "Panu Tadeuszu".