Te cztery tomy czytałem z zapartym tchem, podziwiając ogrom pracy redaktorów i rozległość horyzontów. Próbuję wyobrazić sobie mękę wyboru, przed którym stanęli, obcując z materiałem tak bogatym, że niemal nieogarnionym. Wybrać ledwie 250 wiekopomnych mów spośród 1,5 tys. godnych tego miana – cóż za mozół i jakaż odpowiedzialność!
A jednak spróbuję postawić się w ich położeniu i nieśmiało zaproponować ewentualne uzupełnienia. Czynię to z duszą na ramieniu, gdyż absolutna większość tekstów broni się w sposób oczywisty, a wiele ma charakter zgoła kanoniczny. Praca ta musiała nastręczać wiele problemów natury metodologicznej. Dotyczy to zwłaszcza epok zamierzchłych oraz oceny wiarygodności mitów czy przekazów z drugiej ręki: skrótów, cząstkowych zapisków etc.
Jak jednak zakwalifikować te wypowiedzi współczesności, które raczej nie odpowiadają kryteriom klasycznej mowy? Czy takiej funkcji nie pełniły niektóre listy otwarte? Jak chociażby słynny list Adama Michnika do gen. Kiszczaka: uwięziony opozycjonista dumnie odrzuca poniżającą ofertę zaprzestania oporu za cenę wyjazdu na Zachód. Mało który akt niezłomności tak podniósł morale znękanych ludzi podziemia i Solidarności. Zaliczam go do kategorii wielkich mów, gdyż uwięziony Michnik pozbawiony był innych możliwości artykulacji oraz publicznego audytorium. Niemniej jego list, powielany w tysiącach egzemplarzy, słuchany w RWE – wywarł wpływ przemożny na postawy znacznej części Polaków.
A gdzie przynależą przełomowe encykliki, bulle czy adhortacje z czasów, kiedy papieże nie kontaktowali się z wiernymi z tak oczywistą dziś bezpośredniością, której formy i styl wytyczył dopiero Jan Paweł II? Weźmy obie encykliki Piusa XI z 1937 r., z których „Mit brennender Sorge” stanowiła stanowcze potępienie hitleryzmu, zaś „Divini Redemptoris” – komunizmu.