Agnieszka Krzemińska: – Czym właściwie jest owa kontrola nad własnym życiem – termin używany w psychologii w rozmaitych kontekstach? Dr Mariusz Zięba: – Tracimy poczucie kontroli, gdy sądzimy, że to nie my decydujemy o swoim życiu, albo gdy stwierdzamy bezowocność naszych starań. Także gdy zaczynamy mieć wrażenie, że nie rozumiemy, co dzieje się wokół nas i z nami samymi. Bywa tak wtedy, gdy wydarza się coś nieoczekiwanego i sprzecznego z naszym obrazem świata i samego siebie. Oddzielną sprawą jest kwestia poczucia sensu życia i jego wartości. Zastanawiamy się nad tym w różnych momentach życia, ale najczęściej pod jego koniec. Pytamy, co w życiu zrobiłem i osiągnąłem w sensie materialnym, ale sięgamy też głębiej, pytając, czy chciałem być tym, kim jestem? Współczesny świat zmienia się tak szybko, że to, co jeszcze 20 lat temu wydawało się wartościowe, teraz może okazać się zupełnie nieważne. Wiele osób, robiąc takie życiowe podsumowanie, stwierdza nagle, że nie pokierowali dobrze własnym życiem. Młodych ludzi chyba takie pytania nie dręczą? Rzeczywiście, większość moich studentów o rozterkach związanych z sensem życia uczy się z książek, są jednak osoby bardziej uważnie przyglądające się sobie i światu albo takie, które miały jakieś poważne życiowe przejścia. Strata rodziców czy ciężka choroba niejako wymuszają refleksyjność. Ale młodość też nie jest łatwa – po pierwsze dlatego, że kształtuje się wówczas nasza osobowość, po drugie, trzeba podjąć decyzje dotyczące wyboru drogi życiowej. Dziś jest to trudne ze względu na bogactwo różnych możliwości. Kiedyś wybory były w większym stopniu narzucane przez kulturę lub środowisko, co dawało wrażenie bezpieczeństwa i przewidywalności. Teraz niby jesteśmy wolni i sami kształtujemy swoje życie, ale w tych poszukiwaniach jesteśmy zdani na siebie. W młodych ludziach narasta poczucie niepewności i pojawiają się pierwsze poważne egzystencjalne lęki. Ale świat współczesny wymaga od nich skuteczności, zarządzania swoim losem, kontroli nad nim. To nieomal religia promowana przez współczesną, popularnoporadnikową psychologię. Roy F. Baumeister w najnowszej książce „Siła woli” dowodzi, że najpewniejszą metodą poprawy życia jest wzmacnianie samokontroli. Nie chodzi tu o wmawianie sobie, że należy być panem własnego losu, bo to byłaby szkodliwa iluzja. Powinniśmy jednak zdawać sobie sprawę z własnych celów i umieć dobrać właściwe sposoby ich realizacji, uwzględniając przy tym i to, że nie wszystko od nas zależy i podejmowane przez nas wysiłki bywają daremne. Ważna jest wtedy umiejętność wprowadzania odpowiednich zmian w działaniu. Dobry żeglarz potrafi tak pokierować jachtem, że mimo zmian siły i kierunku wiatru płynie tam, dokąd zamierza. Czasem musi też pogodzić się z tym, że jest flauta, i ze spokojem poczekać na wiatr albo podjąć decyzję o zabraniu się za wiosłowanie. Gdyby myślał, że jest silniejszy od fal i wiatru, nigdzie by nie dotarł. Osoba o wysokiej samokontroli wie, czego chce, nie rezygnuje łatwo z dążenia do celu, ale też ciągle monitoruje skuteczność swoich wysiłków i wprowadza potrzebne zmiany. Nie ulega pokusom, ale i nie ulega złudzeniom. Zdaje sobie sprawę z własnych słabości, ale też sił.  Nikt, nawet najlepsi życiowi żeglarze nie są jednak w stanie ominąć wszystkich życiowych raf. Są wydarzenia traumatyczne, które wywracają nasze życie do góry nogami. I to dosłownie, bo gwałt, wypadek, choroba, śmierć, ale też emigracja, rozwód czy nawet tak pozytywne wydarzenie, jak urodziny pierwszego dziecka, mogą podważać kluczowe dla człowieka wyobrażenia o sobie i swoim miejscu w świecie. Ofiara napadu nie tylko przeżywa go na poziomie emocjonalnym, lecz także gwałtownie modyfikuje swoją wizję otaczającego świata. Jeśli przedtem uważała, że jest on przychylny, gdy postępuje się racjonalnie, trudno jej będzie zrozumieć, dlaczego bez przyczyny ktoś ją pobił i okradł. Według amerykańskiej psycholożki Ronnie Janoff-Bulman konsekwencją podobnych zdarzeń są nie tylko stany lękowe, lecz także utrata zaufania do otaczającej nas rzeczywistości. No, a jeśli nic nie jest pewne, to łatwo zacząć powątpiewać w sens życia i w jego wartość. Niektórzy zaczynają się wręcz zastanawiać – skoro przydarzyło mi się takie nieszczęście, to znaczy, że na nie zasłużyłem. Tracą wiarę? Zdarza się. Zresztą kwestia przekonań religijnych jest w tym względzie bardzo ciekawa i zależna od religii. Nawet w obrębie chrześcijaństwa są różnice wynikające z tego, że prawosławie i protestantyzm inaczej tłumaczą przyczyny życiowych nieszczęść. Z moich badań wynika, że w Polsce tylko u nielicznych osób po jakimś traumatycznym wydarzeniu wzrastają potrzeby duchowe, co np. w kulturze amerykańskiej jest zjawiskiem bardzo częstym. A nadzieja – czy ona jest pomocna w czasie życiowych kryzysów? To zależy jaka. Inną rolę pełni iluzoryczny optymizm sprowadzający się do niepopartego konkretami oczekiwania, że będzie dobrze, a inną nadzieja na sukces, która opiera się na przekonaniu, że jestem sobie w stanie dać radę w każdej sytuacji, bez względu na okoliczności. Tak rozumiana nadzieja w kontekście trudności życiowych ma na ogół pozytywne znaczenie. Jeśli ktoś, kto stracił pracę, ma pewność, że jest w stanie znaleźć kolejną, nawet lepszą, to się nie załamie, tylko będzie jej aktywnie szukał. Nadzieja na sukces zachęca do działania, jest zatem większe prawdopodobieństwo, że coś się w końcu uda. Jednak w sytuacjach mniej kontrolowalnych, takich jak poważna choroba, nadzieja się już chyba tak dobrze nie sprawdza? Rzeczywiście, z nadzieją jest ten kłopot, że może stać się ułudą. Najlepiej widać to w psychoonkologii, gdzie czasami pełni ona funkcję iluzji, która wzbudza pozytywne emocje i na pewnych etapach leczenia pomaga, ale kiedy okazuje się, że są przerzuty lub wznowa, to może prowadzić do załamania. Nie należy zatem przekonywać samego siebie, że na pewno będzie dobrze, ale wierzyć, że jest na to szansa. Nadmierny optymizm jest jak miecz obosieczny. Ja też mówię studentom, że jak będą zbyt optymistyczni przed egzaminami, może się to dla nich źle skończyć. Życzę im zaś nadziei na sukces, opartej na przekonaniu o skuteczności podejmowanych przez nich wysiłków. Wielu z nich ma zapewne wysoki poziom nadziei podstawowej – wierzą, że świat jest im przychylny. Czy to przypadkiem nie jest cecha ludzi młodych? Niekoniecznie. Ludzie po prostu różnią się stopniem nadziei podstawowej – podczas gdy jedni uważają świat za miejsce przyjazne, inni widzą go jako dżunglę pełną niebezpieczeństw i spisków. Możemy widzieć swoje życie jako ciąg niepowiązanych ze sobą epizodów albo jako całość. Tymczasem w życiu czasem jest tak, że to, co dzieje się później, każe w inny sposób spojrzeć na sens wcześniejszych wydarzeń – jakiś drobny epizod może uzyskać rangę punktu zwrotnego, a przyjemne wydarzenie mieć opłakane skutki. Psycholodzy Jennifer Pals i Dan McAdams zaobserwowali, że Amerykanie, opowiadając o swoich życiowych traumach, najpierw opisywali trudności, ale stosunkowo często zauważali, że ich konsekwencją były jakieś pozytywy. Na przykład że doświadczenie biedy w dzieciństwie umacniało ich charakter. To podtrzymuje różne amerykańskie mity, ale nie wszędzie się sprawdza. Gdy testowaliśmy hipotezę Pals i McAdamsa w polskich domach starców i hospicjach, osoby biorące udział w badaniu pamiętały nędzę czasów wojny, ale nijak nie łączyły jej ze swoim późniejszym życiem. Odcięcie się od złych wspomnień to prosty sposób na radzenia sobie z przeszłością. Ale nieskuteczny. Terapia u osób po traumie polega na tym, by przykre wydarzenia przestać traktować jako osobne epizody, o których najlepiej nie pamiętać, tylko uznać je za ważny element doświadczenia życiowego. To jedyny sposób, by zrozumieć, jaki te wydarz