Związki między psychiką a odżywianiem znane są od dawna, ale psychodietetyka jest dziedziną nową. (W Polsce jest ona obecna od 2008 r., kiedy Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej uruchomiła studia podyplomowe na tym kierunku). Wiedza o żywności i zasadach odżywiania jest co prawda coraz powszechniejsza, istnieje coraz więcej poradni i pojawia się na rynku coraz więcej publikacji na temat odchudzania. Ale też coraz więcej osób jest dotkniętych otyłością. Wygląda więc na to, że w walce z nadwagą sama wiedza medyczna nie wystarczy. Ważne jest połączenie dietetyki z psychologią – żeby skuteczniej pomagać ludziom w zmianie nawyków żywieniowych. Psychodietetyka z jednej strony zajmuje się psychicznymi uwarunkowaniami zachowań żywieniowych, z drugiej – tym, jak to, co i ile jemy, wpływa na naszą psychikę. Obecnie niemalże na każdym kroku mamy dostęp do dużych ilości kalorycznego jedzenia, w świecie zachodnim głód nie jest problemem, a odżywianie człowieka w dużej mierze podyktowane jest jego pozabiologicznymi potrzebami. Z fizjologicznego punktu widzenia jedzenie powinno być odpowiedzią na zapotrzebowanie organizmu na substancje odżywcze. Ale psychologowie zajmujący się odżywianiem wskazują, że zaspokaja ono także szereg potrzeb psychicznych. Po co człowiek je Gdy popatrzeć na jeden z popularniejszych w psychologii humanistycznej modeli teoretycznych, a mianowicie piramidę potrzeb Maslowa, to zauważymy, że jedzenie może pełnić istotną funkcję dla potrzeb człowieka opisanych na każdym jej szczeblu. Zaspokajanie potrzeb z pierwszego szczebla – fizjologicznych, to oczywistość. Kolejny poziom piramidy to potrzeba bezpieczeństwa. Zdarza się, że jemy w stanach stresu czy lęku, bo to nas uspokaja. Wiele osób deklaruje, że jedzenie kojarzy im się z domem, dzieciństwem, stąd jego kojące działanie. Weźmy choćby moment, gdy małe dziecko karmione jest piersią. Jest to jednocześnie moment, gdy matka zwraca na nie uwagę, przytula, dotyka. To niemal archetyp bezpieczeństwa. Kolejna w piramidzie Maslowa jest potrzeba przynależności i miłości. Matka czy babcia poprzez przygotowanie posiłku okazuje dziecku miłość. Przygotowanie dobrej kolacji albo zaproszenie do restauracji może być wyrazem uczuć w przypadku zakochanych. Jedzone razem posiłki jako pewien rytuał społeczny zaspokajają naszą potrzebę przynależności do wspólnoty; wieńczą uroczyste chwile. Potrawy regionalne pomagają identyfikować się ze wspólnotą czy tradycją. Szczebel wyżej mamy potrzebę szacunku i uznania; ona także może być zaspokajana poprzez jedzenie. Gospodarze zyskują szacunek, gdy szczodrze ugoszczą zaproszonych. Wytworne przyjęcie, w którym uczestniczymy, może dodawać nam prestiżu. Potrzeby poznawcze można zaspokajać poprzez kosztowanie nowych smaków czy turystykę kulinarną. Podobnie przez jedzenie mogą być zaspokajane potrzeby estetyczne – nie jest nam przecież obojętne, jak wygląda to, co jemy, a czasem serwowane potrawy przypominają dzieła sztuki. Wreszcie jedzenie może służyć naszej samorealizacji – osiągamy ją na przykład poprzez rozwijanie swoich umiejętności kulinarnych, chociaż można realizować się też np. przez odchudzanie, czyli kontrolowanie jedzenia, panowanie nad poczuciem głodu. Bardzo często obserwuję u moich pacjentów, że starają się kontrolować swój świat poprzez kontrolowanie diety. I to może być sfera, gdzie zaczynają się zaburzenia odżywiania. Dlaczego człowiek nie je, a potem się obżera Psychodietetyka nie zajmuje się leczeniem zaburzeń takich, jak anoreksja, bulimia, ortoreksja czy kompulsywne objadanie. To zadanie dla psychoterapeutów zaburzeń odżywiania. Psychodietetyka precyzuje natomiast uwarunkowania rozwoju takich chorób. W świetle psychologicznych teorii i badań znajdujemy odpowiedź na pytanie, jak regulować zaburzone mechanizmy odżywiania. Problemy z umiarem w jedzeniu zaczynają się często podczas odchudzania, kiedy ludzie świadomie przestają reagować zgodnie z sygnałami wysyłanymi przez ciało. Impuls głodu dochodzi do głosu, ale nie jemy, bo dieta na to nie pozwala. Natomiast kiedy się głodzimy, aby schudnąć, zmysły wyostrzają się na bodźce związane z jedzeniem. Opisywane w psychologii paradoksalne efekty kontroli mentalnej wyjaśniają, dlaczego osoby unikające jedzenia charakteryzują się wzmożonym myśleniem o jedzeniu: aby jakieś zachowanie kontrolować, musimy je dobrze monitorować, czyli skoncentrować wokół tego nasze myśli. To samo musimy zrobić, kiedy chcemy czegoś unikać. To tak, jakby wyjechać z domu bez prawa jazdy. W każdej taksówce z kogutem, w każdym niebieskim samochodzie widzi się radiowóz. Odchudzający się chcą unikać jedzenia i myślenia o jedzeniu i... właśnie dlatego często o nim myślą. W odchudzaniu również łatwo o tzw. efekt „co u licha”, czyli złamania abstynencji, który prowadzi do przejadania się. Osoby, które stosują restrykcyjną dietę, w momencie pojedynczego odstępstwa często dochodzą do wniosku, że w zasadzie to już wszystko jedno, czy sięgną po kolejny kawałek czy nie, gdyż dieta i tak już została przerwana. Myślą wtedy: „Jutro zacznę od nowa, a dziś jem bez ograniczeń”. I jedzą. Często do granic możliwości. Dlaczego odchudzający się nie wie, czy jest głodny czy syty Zaburzenia regulacji odżywiania u osób odchudzających się dobrze ilustrują badania oparte na posiłku wstępnym i teście smakowym przeprowadzone już w 1975 r. Na degustację słodyczy zaproszono będących na diecie i tych, którzy się nie odchudzali. Te dwie grupy podzielono jeszcze na połowy. Przed degustacją jedni dostali przekąskę niskokaloryczną, a drudzy wysokokaloryczną. W grupie nieodchudzających się ci, którzy dostali przekąskę niskokaloryczną, podczas degustacji zjedli więcej słodyczy niż ci, którzy dostali wysokokaloryczną. Czyli zareagowali zgodnie z biologicznymi potrzebami organizmu: zjedzenie niewielkiej ilości kalorii sprawiło, że potrzebowali dodatkowej energii. Osoby odchudzające się, które dostały przekąskę niskokaloryczną, zjadały mniej słodyczy niż te, które dostały przekąskę wysokokaloryczną. Czyli – jak się wydaje – postępowały według zasady: „skoro zjadłem mało kalorii, warto starać się dalej”. U tych zaś, którzy dostali więcej kalorii, prawdopodobnie włączał się efekt „co u licha”. Eksperyment dowiódł, że regulacyjne funkcje sygnałów głodu i sytości u osób odchudzających się zawodzą. Badania sugerują ponadto, że odchudzanie utrudniają mechanizmy fizjologiczne prowadzące do nadmiernego łaknienia, będące efektem obrony organizmu przed sytuacją zagrożenia. Taką reakcją jest np. produkcja hormonów potęgujących apetyt (takich jak grelina) lub zwalnianie tempa metabolizmu w odpowiedzi na niedobory energetyczne. Dlaczego jedni w stresie nie jedzą, inni – go zajadają Ważnym czynnikiem warunkującym nasze odżywianie, którym również zajmuje się psychodietetyka, są emocje. Jedni w momentach stresu reagują zaciśnięciem żołądka i niejedzeniem, inni przeciwnie – zajadają stres. Badania pokazują, że ta druga reakcja ma miejsce najczęściej w sytuacji umiarkowanego napięcia, który nie ma jasno określonego źródła – coś mnie niepokoi, ale nie bardzo wiem co, nie wiem, co mam ze sobą zrobić, więc jem. Są kryteria diagnostyczne, które pozwalają odróżnić dość powszechne zajadanie stresu od kompulsywnego objadania. Diagnozy zaburzeń odżywiania może dokonać jednak tylko specjalista w tym zakresie. Jeśli napady objadania występują często, a objadaniu towarzyszy poczucie utraty kontroli, na pewno warto zwrócić się o specjalistyczną pomoc. Jeśli zajadanie stresu nie ma charakteru zaburzeń, można próbować radzić sobie z tym problemem samemu lub skorzystać z pomocy psychologa specjalizującego się w psychodietetyce. Ważne, by znaleźć skuteczne metody relaksu, które zastąpią nam jedzenie w trudnych chwilach. Dla jednych taką metodą może być spacer, dla innych dobra herbata czy telefon do przyjaciółki; ważne, by w efekcie odczuć ulgę. Nie jest łatwo zrezygnować z jedzenia w stresie, jeśli przez długie lata to właśnie ono przynosiło ulgę i stało się nawykowym sposobem postępowania. Kiedy proponuję osobom, z którymi pracuję nad zmianą nawyków żywieniowych, by spróbowały pospacerować w stresie zamiast jeść, zwykle są sceptyczne. Twierdzą, że nie spacer, lecz czek