Jak wytłumaczyć niezwykłe zdolności wróżbitów

Prawie każdy może zostać wróżką czy wróżbitą, który przekona nieznajomych, że posiada niezwykłą wiedzę na ich temat. Może to osiągnąć dzięki kilku technikom odwołującym się do psychologii. Osoby, które parają się wróżeniem, stosują je świadomie albo intuicyjnie. Prof. Richard Wiseman, autor książki „Paranormalność. Dlaczego widzimy to, czego nie ma”, skłania się ku tezie, że częściej w grę wchodzi działanie intuicyjne niż świadome oszukiwanie. Ludzie ci okłamują nie tylko innych, ale też samych siebie, że mają szczególne moce, są wyjątkowi. Choć zna podręczniki, które uczą tych technik zwanych zimnym odczytem. Sam jeszcze jako student psychologii miał okazję zapoznać się z nimi w praktyce dzięki wróżbicie, którego w książce nazywa Panem D. W eksperymencie wzięli udział nieznani Panu D. ochotnicy sprowadzeni przez Wisemana. Seanse rejestrowano kamerą wideo, a prowadzący przez lustro weneckie obserwował ich przebieg. To jak wróżbita przez szkło powiększające ogląda dłonie kolejnych uczestników, a później opisuje ich osobowość. Jak używa kart tarota, by opowiedzieć o ich rodzinie, karierze, problemach życiowych. Osoby te po seansie potwierdzały trafność tego, co usłyszały. Były pod wrażeniem niezwykłych zdolności wróża. Na koniec Pan D. obejrzał nagranie i wyjaśnił, jak osiąga te efekty. • Punkt pierwszy: pochlebstwa. Większość osób chętnie identyfikuje się z pozytywnym opisem siebie i uznaje go za prawdziwy. • Punkt drugi: komunikaty wewnętrznie sprzeczne. Przydatne, bo ludzie zazwyczaj słyszą to, co chcą usłyszeć: koncentrują się na treściach, które kojarzą ze sobą, na chybioną resztę niemal nie zwracają uwagi. • Punkt trzeci: wypowiedzi wieloznaczne, mgliste. Człowiek na co dzień odczytuje znaczenia, kierując się w dużej mierze kontekstem. Więc nieświadomie dopasowuje to, co wróżbita powiedział, do własnego życia i znajduje sens tam, gdzie go nie ma. Zresztą wróżący często asekurują się stwierdzeniami, że widzą coś przez mgłę, ale klient pewnie wie, o co chodzi. • Punkt czwarty: sondowanie gruntu. Wróżbita porusza wiele tematów, obserwując – także te niewypowiedziane – reakcje klienta. Gdy ich brak lub są niewłaściwe – np. zdziwienie – zmienia temat. Rozwija jedynie te wątki, które zyskały pozytywny odzew. Chwytów jest więcej. I nie są bardziej wyrafinowane. Prof. Wiseman pokazuje też, jak wróżbici unikają kompromitacji, gdy widzą, że trafili kulą w płot. Do spektakularnych porażek dochodzi wtedy, gdy poddają się sprawdzianom naukowym, w których zostają odcięci od informacji od klientów. Jeden z takich eksperymentów Wiseman relacjonuje szczegółowo. Wiąże się on z nagrodą ustanowioną pod koniec lat 60. XX w. przez iluzjonistę znanego jako James „Zdumiewający” Randi dla osób, które dowiodą swoich parapsychicznych zdolności. Kwota nagrody przeznaczonej dla zwycięzcy urosła z 1000 dol. do miliona i nikt jej nie zdobył. W 2008 r. ubiegała się o nią Patricia Putt – medium, które wiedzę o osobach żyjących miało pozyskiwać od ich zmarłych bliskich. W próbie wzięło udział 10 ochotników. Zostali ubrani w peleryny do ziemi i kominiarki. Wprowadzano ich pojedynczo i sadzano plecami do Putt. Na koniec wszyscy otrzymali dostęp do opisów, które sporządziła. Mieli wskazać ten, w którym rozpoznali siebie. Test zostałby zaliczony, gdyby co najmniej 5 osób trafnie zidentyfikowało tekst ich dotyczący. Ale nie udało się to żadnemu z uczestników. Inaczej Hendrik Boerenkamp i Sybo Schouten, psycholodzy z Utrechtu, w latach 80. weryfikowali zdolności 12 holenderskich wróżbitów: prosili o informacje na temat osób pokazywanych na fotografiach. Podobne zadanie postawili grupie kontrolnej, złożonej z osób wybranych losowo i nieprzypisujących sobie zdolności parapsychicznych. Przez 5 lat badacze pokazywali obu grupom kolejne partie zdjęć. Zgromadzili ponad 10 tys. opisów. Okazało się, że treści wygenerowane przez wróżbitów nie były bardziej trafne od tych, których dostarczyła grupa kontrolna. Richard Wiseman, który od dziecka zajmował się magicznymi sztuczkami i jest iluzjonistą, wybierając studia psychologiczne, nie myślał o badaniach nad paranormalnością. Dopóki nie usłyszał stwierdzenia psycholożki Sue Blackmore, że ważniejsze od ustalania, czy zjawiska paranormalne są autentyczne, wydaje się jej zastanowienie nad tym, dlaczego ludzie przeżywają różne dziwne doświadczenia, np. wierzą, że widzieli ducha albo potrafią porozumiewać się telepatycznie z bliskimi. Co to mówi o nich, o działaniu ich mózgów? I Wiseman w „Paranormalności” skupia się na tym aspekcie. W odniesieniu do różnych zjawisk. Zajmuje się m.in. doświadczeniem przebywania poza swoim ciałem, telekinezą, wywoływaniem duchów i ich rzekomym pojawianiem się różnym ludziom w różnych miejscach, czytaniem w myślach, proroczymi snami. Jego książka jest kopalnią wiedzy na temat poszukiwań naukowych nimi inspirowanych. Okazuje się, że inwencja badaczy jest przeogromna. Wymyślone przez nich eksperymenty zadziwiają nie mniej niż stany czy sytuacje, które próbują zrozumieć. W rozdziale poświęconym przebywaniu poza ciałem znajdujemy opis eksperymentu z gumową atrapą dłoni. Ręka uczestnika zostaje zasłonięta, na widoku umieszcza się atrapę. Drugi badany zaczyna głaskać jednocześnie tę schowaną dłoń i jej gumowy falsyfikat. Po minucie osoba głaskana zaczyna czuć, że gumowa ręka jest częścią jej ciała. Co więcej, w tym momencie temperatura w prawdziwej dłoni spada o jakieś pół stopnia. Jaką siłę ma ta iluzja, pokazują inne warianty eksperymentu. Kiedy głaskanie sztucznej dłoni zastąpiono głaskaniem blatu stołu, połowa badanych miała wrażenie, że blat stał się częścią ich samych. Jeszcze dalej poszła Bigna Lenggenhager, neurobiolożka z Lozanny. Stworzyła uczestnikom eksperymentu wrażenie wirtualnej rzeczywistości – człowiek widział obraz siebie od tyłu kilka metrów przed sobą i animowany drążek, który głaskał jego plecy. W tym samym czasie synchronicznie jeden z badaczy głaskał realnym drążkiem realne plecy badanego. I badani zaczynali czuć się tak, jakby ich ciało rzeczywiście stało kilka metrów przed nimi. „Nasze codzienne poczucie, że znajdujemy się wewnątrz naszego ciała, jest wytwarzane przez nasz mózg na podstawie informacji dostarczanych przez zmysły. Jeśli zmienimy te informacje, stosunkowo łatwo możemy sprawić, że ludzie zaczną czuć się tak, jakby znajdowali się na zewnątrz swojego ciała” – konkluduje Wiseman. Wielu badaczy uważa, że ten mechanizm jest kluczem do zrozumienia doświadczenia przebywania poza swoim ciałem, które opisują niektórzy ludzie. Poznajemy więc różne zjawiska i różne klucze do ich rozszyfrowania. I tak kluczem do seansów z wirującymi stolikami i duchami dyktującymi swoje przesłania okazało się odkrycie ruchów ideomotorycznych, wykonywanych bezwiednie, za sprawą nieświadomego umysłu. Widzenie duchów czasem można wytłumaczyć przy pomocy wiedzy o fazach snu (chodzi tu o pierwszą fazę, której mogą towarzyszyć różne obrazy i dźwięki), a kiedy indziej podatnością danej osoby na sugestię. Tajemnicę proroczych snów wyjaśniają trzy elementy: badania nad snem, wiedza, jak działa pamięć, plus prawo wielkich liczb, czyli statystyka. Ludzie długo żyli w przekonaniu, że gdy śpią, to śpi też ich mózg. Przełom przyniosło odkrycie, jakiego na początku lat 50. dokonał neurofizjolog Eugene Aserinsky. Dotyczyło ono fazy REM, w której występuje wzmożona aktywność mózgu i ruchy gałek ocznych. Obecnie naukowcy wyróżniają 5 odrębnych faz snu. REM jest ostatnią. To wtedy pojawiają się marzenia senne – przeciętnie cztery każdej nocy. Większość z nich po obudzeniu ulatuje – człowiek pamięta te, podczas których sen został przerwany. Ale i o nich, jeśli nie były jakieś wyjątkowe, też rychło zapomina. Chyba że na jawie zdarzy się coś, co – nawet jeśli niedokładnie – przypomina sen. Mniej więcej jedna trzecia ludzi uważa, że przynajmniej raz w życiu wyśniła przyszłość. Nie myślą o tym, ile snów było bez znaczenia i że w grę wchodzi zbieg okoliczności. W 1932 r. z dziecięcego pokoiku zniknął syn sławnego pilota Charlesa Lindbe