Młodzi, odważni, genialni

Istnieje wiele definicji – lub bardziej opisów – zjawiska genialności. Jedna jest chyba najbliższa prawdy: geniuszem jest ktoś, kto dokonuje wglądu w skomplikowaną naturę rzeczy, wykrywa ważną prawdę, która dla badanego zjawiska ma fundamentalne znaczenie, ale jednocześnie robi to bez benedyktyńskiego wysiłku, dogłębnych i wieloletnich studiów tematu. Nagle intuicyjnie dostrzega najważniejszą strukturę zjawiska lub procesu. I to jest w rzeczy samej genialne. Ale nie koniec na tym. Geniusz zwykle odkrywa też coś, czym inni wcześniej w ogóle się nie zajmowali. Arthur Schopenhauer, sam zresztą genialny, pisze w księdze drugiej swojej najważniejszej pracy „Świat jako wola i przedstawienie”: „Talent przypomina strzelca trafiającego do celu, w który inni trafić nie umieją; geniusz – takiego, który trafia w cel, którego inni nawet dojrzeć nie potrafią”. Najciekawsze jest jednak coś innego. – Często geniuszami bywają ludzie młodzi, a nawet bardzo młodzi, i często ich odkrycie lub dokonanie jest jednorazowe – mówi historyk idei i filozof dr Andrzej Wajs. – Oczywiście ludzie starsi też dokonują genialnych odkryć, wydaje się jednak, że pomaga im w tym doświadczenie życiowe i długo zdobywana wiedza. Te dwie sytuacje różnią się więc znacząco. Młodość łączy wszystkich wymienionych odkrywców. Czym zasadniczo ci młodzi się charakteryzują? Głównie tym, że nie mieli czasu poznać tylu rzeczy, tak wielu zjawisk i zagadnień. Nie mieli też okazji borykać się z tak zwanym życiem – codziennością, rodziną, utrzymaniem itd. Bardzo często świata w ogóle nie rozumieli, a nawet byli z nim trwale skonfliktowani. Niekiedy zresztą wręcz go nie chcieli. Być może to są właśnie bardzo dobre warunki – gdy się ma świat jeszcze za nic – by spojrzeć tam, gdzie inni nie patrzą. I dostrzec coś, czego inni jeszcze nie widzą. Może właśnie dlatego, że przebłysk geniuszu, to nagłe dostrzeżenie niewidzialnego celu, o którym mówi Schopenhauer, zdarza się raczej tylko tym młodym. Medal Fieldsa, będący matematycznym odpowiednikiem Nagrody Nobla, Międzynarodowa Unia Matematyczna przyznaje tylko osobom do 40. roku życia. To dość jednoznaczne określenie się matematyków w sprawie możliwości intelektualnych i twórczych własnego środowiska. Dr Piotr Niemiec, matematyk z Uniwersytetu Jagiellońskiego, zdobywca Nagrody Naukowej POLITYKI w dziedzinie nauk ścisłych w 2014 r., mówi: – Rzeczywiście w świecie matematyków bardzo wielu było wybitnych badaczy, którzy dokonali swoich największych odkryć w młodym lub bardzo młodym wieku. Ja sam miałem kilku studentów, których osiągnięcia wprawiały mnie w osłupienie. Zwykle trafiali potem do Cambridge, do Oxfordu lub do najlepszych uczelni amerykańskich. Jeśli zaś chodzi o Medal Fieldsa, to jest z tą nagrodą pewien problem, co najlepiej ilustruje przypadek genialnego angielskiego matematyka Andrew Wilesa. Urodzony w 1953 r. w 1993 r. udowodnił tzw. Wielkie Twierdzenie Fermata, co zostało uznane za jedno z największych osiągnięć naukowych XX w. Jednak nie mógł zostać nagrodzony Medalem Fieldsa, który miał być nadany w 1994 r. – tego roku, 1 stycznia, matematyk liczyłby już nieco ponad 40 lat, a kolejna edycja nagrody przypadała dopiero na 1998 r. I tak jedno z większych osiągnięć matematycznych nie zostało odpowiednio nagrodzone. Zagadka młodocianego geniusza Do końca nie wiadomo, dlaczego ludzie młodzi bywają genialni. Wydaje się, że mają pewną (jeszcze jedną?) przewagę nad starszymi: nie rozwinął się u nich jeszcze tzw. mechanizm autocenzury. Nie bardzo dbają o to, jak świat ich przyjmie i co powie o ich odkryciach, jak zostaną ocenieni i jak ich dokonania będą w końcu przez rozmaite środowiska skomentowane. Dlatego z podniesionym czołem, w ogóle nie myśląc o ocenie, obwieszczają światu swoje rewelacje w najbardziej z możliwych naturalny sposób. Nie nęci ich też często uznanie – przykładem już nie taki młody, bo ponad 30-letni, największy geniusz matematyczny naszych czasów Grigorij Perelman, odmawiający przyjęcia wszystkich największych nagród, które mu przyznano, w tym Medalu Fieldsa i Nagrody Claya. Są na to wystarczająco bezczelni – w dobrym znaczeniu tego słowa. Magdalena Jezierska z Krajowego Funduszu na rzecz Dzieci, która zajmuje się polskimi kandydatami startującymi w Konkursie Unii Europejskiej dla Młodych Naukowców (w tym corocznym konkursie startują nastolatkowie ze wszystkich państw Unii, którzy dokonali ważnych lub wręcz przełomowych odkryć i dokonań naukowych), mówi: – Żeby ukazać, kim może być młody genialny człowiek, często posługujemy się dość ciekawym twierdzeniem o niemożliwości lotu trzmiela. Otóż trzmiel teoretycznie nie powinien latać, gdyż stosunek wagi jego ciała do powierzchni nośnej skrzydeł jest zbyt duży. Czyli trzmiele nie powinny móc wznieść się w powietrze, ale na szczęście one w ogóle o tym nie wiedzą. Na koniec Maria Mach – osoba chyba najbardziej w ocenie tego, kim są młodzi geniusze, kompetentna – dyrektor biura Krajowego Funduszu na rzecz Dzieci, którego głównym zadaniem jest realizowanie – od 35 lat – „Programu pomocy wybitnie zdolnym”, sama będąca w przeszłości jego stypendystką: – Motywacja młodych do pracy nie wypływa z ambicji, potrzeby wyróżnienia się, zabłyśnięcia czy bycia nagrodzonym, lecz z ciekawości, autentycznej pasji, pochłonięcia problemem. Są zdecydowanie mniej skoncentrowani na sobie, a bardziej na tym kawałku świata, który ich interesuje. Druga cecha to odwaga, czyli pewien nonkonformizm, brak potrzeby ścisłego przestrzegania reguł. Taki młody geniusz to przeciwieństwo szkolnego prymusa. Często nasi młodzi, wybitnie zdolni mają nawet kłopoty w szkole. Są mniej przywiązani do tego, jak się ich postrzega, za to chętni do deprecjonowania zastanych prawd, do podążania ku terytorium, przy którym stoi tabliczka z napisem „Zakaz wstępu”. *** XVII w. 16-letni Blaise Pascal tworzy pracę matematyczną „O stożkach”, która staje się podstawą tzw. geometrii rzutowej. Kartezjusz nie może uwierzyć, że pracę napisał nastolatek. W wieku 19 lat Pascal tworzy pierwszy kalkulator, czyli Pascalinę – urządzenie, które może automatycznie dodawać i odejmować. Jako 23-latek wysuwa hipotezę istnienia próżni. Zajmuje się aksjomatyką w geometrii – i wysuwa tezę, że uzyskanie drogą poznania pewności co do przyjmowania aksjomatów jest niemożliwe. Można tę pewność zdobyć tylko intuicyjnie – twierdzi. Wreszcie, wraz z Pierre’em Fermatem, tworzy matematyczną teorię prawdopodobieństwa. Rok 1735. 24-letni David Hume zaczyna pisać swój „Traktat o naturze ludzkiej”. Cztery lata później ukazują się w Londynie dwie pierwsze księgi tego dzieła. Wywołują zdumienie, szok i sprzeciw niemal całego świata. Młokos mówi rzeczy, które przewracają do góry nogami całą myśl filozoficzną tamtych czasów. Ale nie tylko tamtych, także naszych. Gdy w 1739 r. „Traktat” ukazał się drukiem, Hume’owi zarzucano zbyt młody wiek, by mógł forsować tak daleko idące sądy, skrajny sceptycyzm, zły styl pisarski, pochopność w formułowaniu wniosków. Krytyka ta trwała w zasadzie przez całe dalsze życie filozofa, aż w końcu pod jej wpływem Hume, na rok przed śmiercią, w tekście „Adverteisment”, wyrzekł się „Traktatu”. Ale już niedługo dzieło zostało w pełni docenione i uznane. Pod jego wielkim wrażeniem pozostawał sam Immanuel Kant. Wkrótce zaczęto je traktować jako jedną z fundamentalnych prac całej filozofii. W dalszych stuleciach Hume po wielekroć przeżywał renesans i dzisiaj znów jest w filozoficznej „modzie”. Rok 1854. 28-letni Bernhard Riemann wygłasza na uniwersytecie w Getyndze wykład habilitacyjny o geometrii, który trwa tylko pół godziny. Jednak wygłoszonymi tezami Riemann dokonuje w matematyce rewolucji, która dziesięciolecia później pozwoli Albertowi Einsteinowi udowodnić jego ogólną teorię względności. Ciekawostka: Riemann niezbyt interesował się geometrią. Lata 70. XIX w. Artur Rimbaud między 16. a 19. rokiem życia tworzy wszystkie swoje wiersze. W jego wzruszającej, ekspresyjnej i mrocznej poezji istnieje inny ważny pierwiastek: zdziwienie sobą, swoim istnieniem, tożsamością. „Niesłusznie jest mówić »ja myślę« – pisał w jednym z listów do przyjaciół. – Należałoby raczej powiedzieć: »mnie myślą«”. Jest też autorem słynnego stwierdzenia „Ja to ktoś inny”, które stało się mottem współczesnych badaczy skupionych na filozoficznym problemie obcości. Rimbaud nigdy nie mógł usiedzieć na miejscu – bez przerwy wędrował (dosłownie) po Europie. Aż w końcu znudzony salonami paryskimi rzucił wszystko i rozpoczął awanturnicze życie, wynajmując się do pracy w kompaniach handlowych w północnej Afryce, głównie w Abisynii (Etiopii). Handlował bronią, kawą, skórami, prowadził karawany przez pustynię i wyśmiewał swoją poetycką przeszłość, nazywając ją bzdur