Psychologiczne testy na każdą okazję

Od dziesiątek lat dość powszechnie pokutuje błędne i szkodliwe założenie, że testy psychologiczne przewidzą przyszłe zachowanie człowieka oraz że na tej podstawie psychologowie powiedzą, czy ktoś się do czegoś nadaje albo nie. Polski ustawodawca oczekuje, by badać testami kandydatów do posiadania broni, a także do bycia sędzią. Posłowie mówią: „Zbadajcie to »ankietką« i powiedzcie – może mieć/być czy nie”. Nasi parlamentarzyści (a zapewne i duża część społeczeństwa) nie są osamotnieni w tym ślepym pędzie. W USA – mekce światowej psychologii osobowości i psychologii społecznej – CIA oczekuje, że za pomocą testów psychologowie namierzą przyszłego Snowdena. Kilka miesięcy temu psycholożka pracująca dla CIA – dr Ursula M. Wilder – na łamach „Studies in Inteligence”(flagowego czasopisma agencji) postawiła tyleż śmiałą, co niepotwierdzoną badaniami tezę, że przyszłym Snowdenem będzie psychopatyczny narcyz (co byłoby ułamkiem ułamka społeczności CIA). Zakłada ona, że dobrze dobrana bateria testów pozwoli odsiać dobrych pracowników od potencjalnych zdrajców, którzy chcieliby wykraść szpiegowskie tajemnice. Przypadki klasyczne Dlaczego powyższe oczekiwania są błędne? Wyobraźmy sobie, że wkraczamy do seminarium duchownego i badamy kleryków. Załóżmy, że rozdając testy, chcemy dowiedzieć się, w jakim stopniu osoby te mają osobowość predysponującą do niesienia pomocy. Zważywszy miejsce badania i to, że siedzący tam młodzi mężczyźni są na początku życiowej drogi, która ma polegać na oddaniu się drugiemu człowiekowi, możemy śmiało przyjąć, że wynik będzie niezwykle budujący: sami altruiści. Wyobraźmy sobie teraz, że badani, wypełniwszy „ankietki”, wychodzą z sali, udając się na ważne spotkanie (np. z księdzem rektorem, który będzie kierował ich na praktyki do miejscowych parafii; klerykom zależy, aby dostać się do najlepszych lub zlokalizowanych najbliżej domu). Połowa idzie niespiesznie. Połowę jednak zatrzymało jakieś opóźnienie w druku testów i biegną na spotkanie, które już trwa. W trakcie przemieszczania się obie grupy natrafiają na elegancko ubranego mężczyznę, który – co zaskakujące – leży i się nie rusza. Ewidentne jest, że dzieje się coś niestandardowego. Być może ten człowiek potrzebuje pomocy. Czy klerycy będą ją nieśli? Postawmy pauzę w naszej opowieści, wyjaśniając, po co w ogóle ją przywołujemy. Przeprowadzając testy osobowości altruistycznej, oczekujemy, że wynik nam powie, czy dany człowiek będzie niósł pomoc. Zachowujemy się niczym ustawodawca czy CIA, chcąc badaniami opartymi na testach osobowości przewidzieć przyszłe zachowanie człowieka. Wyłączmy pauzę. Mając w ręku wynik (większość tych młodych mężczyzn osiągnęła rezultat oczywiście znacznie powyżej przeciętnej, to znaczy, że są altruistami, ergo powinni nieść pomoc), obserwujemy zachowanie. Testy wskazywałyby, że wszyscy rzucą się pomagać. Jednak, nie patrząc na „ankietki”, psychologowie społeczni powiedzą, że ruszą jedynie ci, którzy mają na to czas. I będą mieli rację. Opisany eksperyment należy do klasycznych w dziedzinie psychologii społecznej. Wykazał on, że pośpiech sprawia, iż większość ludzi pod jego presją ignoruje osobę, która najwyraźniej potrzebuje pomocy. Niezależnie od tego, „kim” są. Sięgnijmy do innego z klasycznych eksperymentów, w którym niczego nieświadomi piesi natykali się na trzy zdarzenia, w których mogli nieść pomoc. W pierwszym byli świadkami tego, że przechodzień gubił pióro. W drugim obserwowali, gdy osobie z zagipsowaną do pachwiny nogą wypadał plik papierów. W trzecim natykali się na osobę niewidomą, która oczekiwała przed przejściem dla pieszych. Autorów badania interesowało, czy obserwowani będą nieśli pomoc zawsze albo nigdy, czy też zależnie od sytuacji zachowają się różnie. Okazało się, że to, że ktoś oddał przechodniowi upuszczone przez niego pióro, praktycznie rzecz biorąc, nie zwiększało ani nie zmniejszało prawdopodobieństwa, iż pomoże nieszczęśnikowi, któremu rozsypał się plik papierów, albo przeprowadzi niewidomego przez jezdnię. Ktoś, kto okazał się altruistą w jakiejś konkretnej sytuacji, nie musiał nim być w kolejnej. Ktoś, kto w tej samej sytuacji zachował się egoistycznie, w kolejnej mógł przyjść komuś z pomocą. Innymi słowy, istniał niemal zerowy związek pomiędzy kolejnymi zachowaniami. Z wszystkiego tego możemy wysnuć trzy zazębiające się wnioski. Po pierwsze, żadne testy nie są w stanie przewidzieć zachowania człowieka. Po drugie, nie ma związku między kolejnymi zachowaniami – ludzie różnie się zachowują w podobnych sytuacjach. Po trzecie, nie da się na podstawie zachowania przewidywać, jaką ktoś ma osobowość (patrz punkt drugi). Przypadek przewidziany Nieprzekonani posłowie czy pracownicy CIA mogliby jednak zakrzyknąć: „Pal licho subtelności, na pewno testami odsiejemy złych od dobrych. Pozostawić testy!”. Mówiący zakładają, że choć psychologowie co prawda nie wiedzą, czy dany człowiek zachowa się zgodnie z wynikiem „ankietki”, to uda im się powiedzieć, kto jest dobrym, a kto złym człowiekiem; komu się należy broń (dobremu), kto powinien zostać sędzią (dobry) albo szpiegiem CIA (dobry). Ponownie sięgnijmy do badań. Jak duży procent naszego społeczeństwa zdecydowałby się zabić drugiego człowieka, którego nie zna i ów człowiek nic złego mu nie zrobił? Jeden procent wydaje się już niebezpiecznie wysoką liczbą. Przyjmując, że jest nas – dorosłych Polaków – 20 mln, to 200 tys. czyniłoby z nas psychopatyczną potęgę. Stanley Milgram pokazał, że taki szacunek jest za niski jakieś 60 razy. W jego słynnym eksperymencie ponad 60 proc. zdrowych, dobrych, normalnych Amerykanów wykonywało kolejne polecenia uderzania prądem elektrycznym człowieka siedzącego za ścianą. Napięcie prądu stopniowo rosło, osiągając w końcu poziom 450 V, co mogłoby owego człowieka zabić. De facto psycholog badał tylko posłuszeństwo ludzi, a człowiek siedzący za ścianą udawał, że coraz bardziej cierpi. Gdyby jednak eksperymentator wydający polecenia był szaleńcem, a człowiek siedzący za ścianą naprawdę otrz