Jak sobie radzić z ludzką kreatywnością

Wyobraź sobie dzieło oryginalne, wieloznaczne, abstrakcyjne, ze szczyptą niedopowiedzenia i polem do rozmaitych interpretacji. Wyobraź sobie osobę: nonkonformizm, niezależność myślenia i działania, a także chodzenie własnymi ścieżkami. Intuicyjnie czujemy, że chodzi tu o twórczość i twórcę. Czyli człowieka kreatywnego. Zdolność samodzielnego myślenia, formułowania i zadawania trafnych pytań, a nie – podążania według utartego schematu – tego oczekuje dzisiaj wielu pracodawców i to od kandydatów do zawodów, które odległe są od twórczości artystycznej czy intelektualnej. Coraz więcej zwłaszcza nowych profesji uchodzi za kreatywne. Zachęca się ludzi, by byli kreatywni bądź twórczy, podczas gdy przynajmniej w potocznej świadomości nie do końca wiadomo, co te bliskoznaczne pojęcia oznaczają. A i psychologia nie dostarcza tu jednoznacznych podpowiedzi. Twórczy, czyli niekoniecznie ładny? Znana badaczka twórczości Teresa Amabile, profesor psychologii z Harvard Business School, twierdzi, że twórczy pomysł to taki wytwór, który jest oryginalny i wartościowy. Przy czym – w pewnej grupie osób, w pewnym okresie historycznym. Zatem jeśli coś jest oryginalne, ale nie ma wartości użytkowej, nie sposób określić to twórczym. Wyłączając, rzecz jasna, dzieła artystyczne. Jeśli wymyślimy coś wartościowego, ale powielimy czyjś pomysł, znowu: nie będziemy twórczy. Zatem wynalazek koła nie byłby aktualnie określony jako twórczy, chyba że koło będzie obracać się z prędkością większą niż prędkość światła. W dzisiejszych czasach, w dzisiejszych społeczeństwach, kiedy wiele rzeczy już zostało wynalezionych, a kreatywnych pomysłów – zrealizowanych, niełatwo jest znaleźć swoją kreatywną niszę. Czy każdy może być twórczy, począwszy od dziecka? Oczywiście tak, mimo że dzieła 3-latków zazwyczaj są oryginalne jedynie dla ich rodziców. Umysł dziecięcy nieskrępowany jeszcze nadmiarem bodźców, postępem technologicznym, społecznymi normami, a także powielającą schematy edukacją, potrafi wygenerować bardziej niestereotypowe pomysły niż niejeden dorosły. Pewnym zagrożeniem może być tutaj utożsamianie słowa kreatywny ze słowem ładny lub idealny. Zwłaszcza u dzieci, ale też w wielu „dorosłych” dziedzinach twórczości, nie idzie to ze sobą w parze. Często ładny jest bardzo typowy i nienowatorski, a brzydki – oryginalny, zaskakujący, czasami szokujący albo zabawny. Jednym słowem: wychodzi poza schemat. W przypadku dzieł artystycznych, sztuki użytkowej, sztuk wizualnych lub innych dziedzin związanych na przykład z upiększaniem wyglądu miejsc czy ludzi, kreatywny często idzie w parze z pięknym oraz estetycznym. Najczęściej jednak kreatywne rozwiązania dalekie są od doskonałości, czasami wydają się wręcz niesłuszne, absurdalne czy głupie. Zdaniem angielskiego dziennikarza i pisarza Arthura Koestlera, autora książki „The Act of Creation” opisującej meandry ludzkiej kreatywności, aby jakiś pomysł mógł być nazwany twórczym, musi zestawiać ze sobą dwa odległe elementy, pozornie niepowiązane pojęcia, idee, wyobrażenia. Przykładowo, siedzimy na naukowej prelekcji i coś zaczyna nam się kojarzyć: krawat prelegenta zaczyna przypominać węża ogrodowego, wyobrażamy więc sobie mówcę jako ogrodnika i zaczynamy cicho się podśmiewać. Według tego autora kreatywność wymaga porzucenia ram i schematów, luzu i swobodnych skojarzeń niehamowanych konwencjonalnymi regułami (wykład to przecież poważna sytuacja). Najbardziej twórcze pomysły rodzą się często z braku hamulców, swobodnych dyskusji, burzy mózgów i niepoprawności politycznej. Eblis Paul Torrance, znany badacz kreatywności za życia pracujący na Uniwersytecie Georgii, stwierdził, że osoby twórcze są osobowościowo bardziej wrażliwe, częściej zadają pytania, nie boją się ryzyka. Cechą osobowościową, która może predysponować nas do większej kreatywności, jest też otwartość na doświadczenie – jedna z cech osobowości ujęta przez Paula Costę i Roberta McCrae w tzw. Wielkiej Piątce. Osoby o dużym natężeniu tej cechy lubią poznawać, odkrywać, są otwarte na bodźce z zewnątrz, w tym innych ludzi, i mają większe zamiłowanie estetyczne czy też artystyczne. W odróżnieniu od tych z niskim natężeniem owej otwartości, czyli osób, które nie tolerują wieloznaczności, lubią sądy czarno-białe, częściej kategoryzują ludzi na dobrych i złych oraz preferują informacje bardzo konkretne. Czy z kreatywnością się rodzimy? Niekoniecznie. Aktualnie najbardziej popularnym spojrzeniem na procesy twórcze jest podejście procesualne, prezentowane między innymi przez Paula Guilforda, amerykańskiego profesora psychologii związanego zawodowo z Uniwersytetem Kalifornijskim w Los Angeles. Według tego podejścia twórczość nie jest zero-jedynkowa (albo jej nie ma, albo jest). To cecha, którą mimo pewnego potencjału temperamentnego czy osobowościowego możemy rozwijać dzięki odpowiedniemu podejściu, zaangażowaniu, a czasami w specyficznych, niekoniecznie sprzyjających okolicznościach. Nie bez przyczyny mówi się, że potrzeba jest matką wynalazców. Np. w filmie „Cast Away” (Poza światem) Tom Hanks wciela się w postać mężczyzny, który po katastrofie samolotu trafia na bezludną wyspę. Uczy się tam wielu rzeczy, których w normalnych okolicznościach nie musiałby umieć (buduje tratwę, łupie kokosy itp.). By trenować swą kreatywność, podróż na bezludną wyspę nie jest, oczywiście, konieczna. Czasami wystarczy wprowadzić niewielkie zmiany w swoim sposobie działania i postrzegania rzeczywistości. Twórczy, czyli inteligentny? Znacząca większość badań psychologicznych pokazuje, że twórczość nie wiąże się z inteligencją rozumianą jako uzdolnienia matematyczne, logiczne czy werbalne. Są to zupełnie inne charakterystyki człowieka. Można być więc pomysłowym, nie będąc jednocześnie prymusem w szkole, i można być najlepszym uczniem w klasie, nie będąc oryginalnym. Zresztą pomiar inteligencji różni się znacząco od pomiaru kreatywności. Nie powstał dotychczas żaden wskaźnik, który raz na zawsze zaklasyfikuje nas do jednej kategorii, tak jak czynią to często testy na inteligencję. Według Paula Guilforda, który jest autorem najbardziej znanego subiektywnego sposobu oceny kreatywności, choć pomiar ten jest trudny, to jest możliwy. Wystarczy policzyć liczbę wygenerowanych przez osobę odpowiedzi na zadane pytanie, sprawdzić, jak bardzo są różnorodne, a także w jakim stopniu autor wykazał się nietypowością lub oryginalnością. Te trzy cechy: liczba pomysłów lub rozwiązań, ich różnorodność oraz nietypowość, w psychologii zwane płynnością, giętkością oraz oryginalnością, są cechami myślenia, które osoby wysoce twórcze mają szczególnie nasilone. Ponieważ im więcej pomysłów wygeneruje osoba, tym większe jest prawdopodobieństwo, że któryś z nich okaże się ciekawy i nietuzinkowy, często wygrywa ten, który wymyśli więcej. Zasadą maksymalizacji rozwiązań, czyli potoczną maksymą „z ilości rodzi się jakość”, kierują się na przykład trenerzy twórczego myślenia. Poziom kreatywności, na przykład na potrzeby badań psychologicznych, sprawdzają najczęściej wcześniej przeszkoleni eksperci, którzy niezależnie oceniają pomysły pretendujące do miana kreatywnych. Podobny klucz przyjmuje się do oceny kreatywności dziecięcej. Np. w najbardziej znanym konkursie twórczości dla dzieci „Odyseja umysłu”, organizowanym przez fundację Odyssey of the Mind Polska, dzieci przygotowują „z niczego” rozwiązania złożonych problemów, a następnie prezentują swoje pomysły przed gronem ekspertów, którzy oceniają, jak bardzo dzieci są kreatywne. Nieco inaczej ocenia się wytwory eksperckie i artystyczne, na przykład poezję ocenia zazwyczaj grono doświadczonych poetów według z góry przyjętego klucza, a wytwory architektoniczne lub informatyczne ocenia się przez wzgląd na ich oryginalność, ale przede wszystkim wartość użytkową. Twórczy, czyli dziwny? Czy kreatywność w jakiś sposób wiąże się z inteligencją społeczną lub emocjonalną? Wielu wybitnych twórców to często osoby introwertyczne, skupione na swojej pracy, niewykazujące chęci współpracy z innymi, mające trudności w przystosowaniu się do panujących reguł. Mimo że osoby twórcze są najczęściej wrażliwe na innych ludzi, sztukę i świat, ich nietypowe rozumowanie może wiązać się z odrzuceniem ich jako dziwaków. Zdarza się, że sami postrzegają się jako „inni”, często gorsi. Stąd niektórzy uczniowie mogą być zupełnie nieakceptowani przez rówieśników czy nielubiani przez nauczycieli, bo robią wszystko inaczej, zadają mnóstwo pytań, męcząc ich swoją dociekliwością. Z badań Jennifer Mueller, psycholog z University of Pennsylvania, i jej współpracowników wynika, że ludzie z powodu lęku przed nowością i niepewności często nie tolerują nowych idei, nawet kiedy wiedzą, że mogłyby one im pomóc stworzyć lepsze rozwiązania zadań. Każdy z nas nosi w sobie większą lub mniejszą dozę lęku przed nieznanym, ponieważ to, co nowe, inne, może być zagrażające dla nas lub naszych bliskich. Dlatego najczęściej preferujemy to, co znane, jasne i typowe – czyli nietwórcze. Hans Eysenck, amerykański profesor psychologii, który przeprowadził wiele badań na temat struktury osobowości, wykazał, że jest wiele procesów psychicznych wspólnych dla twórczego myślenia i schizofrenii. Chodzi tu np. o niebanalne kojarzenie ze sobą faktów i zjawisk, różnorodność pomysłów, ale też łatwość przyjmowania wszystkiego do siebie. Badacz ten wielokrotnie podkreślał w swoich teoriach, że jedyną cechą osobowości, która znacząco wiąże się z twórczym myśleniem, jest psychotyczność rozumiana jako cecha osobowości. Jej wysokie nasilenie, związane m.in. z małą wrażliwością na normy społeczne, może, choć nie musi, być związane z zaburzeniem psychicznym. Nie oznacza to zatem, że każdy twórca może mieć schizofrenię czy że każda osoba ze schizofrenią jest bardzo kreatywna. Co ciekawe, wzrost wszelkich form twórczej działalności odnotowuje się w czasach wojny i społecznych niepokojów. Dzięki wyrażaniu swoich emocji poprzez pisanie czy malowanie, niekoniecznie profesjonalne, ludzie mogą uzyskać od innych potrzebne im społeczne wsparcie, pozbyć się napięcia psychicznego, a także zdobyć poczucie kontroli nad życiem. W artykule opublikowanym na łamach „Journal of Experimental Social Psychology” Simon Ritter z Radboud University Nijmegen i jej współpracownicy piszą, że wśród wybitnych twórców, w porównaniu do ogółu populacji, odnaleźć można wiele osób pochodzących z biednych domów, wychowujących się bez rodziców, będących imigrantami, które przeżyły jakieś trudne d