Problemy neuroekonomii

Rozwój nowych technologii w XX w. umożliwił badaczom zajrzenie w procesy zachodzące w naszym układzie nerwowym. Przez całe stulecia brak takich narzędzi powodował, że nie umiano przenieść wiedzy wynikającej z obserwacji zachowania człowieka na poziom struktur mózgu – psychologia tylko z trudem łączyła się z medycyną. Sekcje zwłok pozwalały zobaczyć, co człowiek ma w głowie, ale ani o krok nie zbliżały do zrozumienia, jaką rolę odgrywają poszczególne części tego organu. Jeszcze większa przepaść dzieliła te dwie dyscypliny od ekonomii – nauki zrodzonej z XVIII-wiecznej ideologii racjonalizmu, która twierdziła, że dzięki edukacji i ścisłemu trzymaniu się zasad rozumowania człowiek podporządkowuje sobie naturę, zmierzając ku lepszej przyszłości. Dwie centralne koncepcje ekonomii, z których wywodzą się zjawiska zachodzące w skali społeczeństw i całych populacji, to racjonalność, jaką kierują się w swoich wyborach ludzie, oraz indywidualny wybór. Psychologia rodziła się natomiast na podstawie badań tego, co było w tych czasach uznawane za nienormalne i nieracjonalne – najczęściej zajmowała się odstępstwami od normy. Przez długi czas trudno było zatem tym dwóm dyscyplinom znaleźć wspólny język. Od neuronu do globalnego trendu Dopiero w XX w. kolejne odkrycia zarówno w dziedzinie fizjologii mózgu, psychologii, jak i powtarzające się problemy ekonomii z racjonalnością zbliżyły te nauki do siebie. Ekonomiści już w latach 50. obserwowali, że emocjonalne decyzje na rynku nie są odstępstwem od normy, ale być może właśnie normą, i coraz większą uwagę zaczęli zwracać na problem nierównego dostępu do informacji uczestników rynku. Psychologowie pod wpływem nowych koncepcji psychologii poznawczej przestawali traktować ludzi jak maszyny biologicznie zaprogramowane do określonego reagowania na bodźce, ale zaczęli się zastanawiać nad problemem postrzegania otoczenia, wiedzy, rozumienia, struktur poznawczych. Nauki medyczne i biologiczne zaczęły schodzić coraz głębiej w struktury układu nerwowego, odkrywały rolę neuronów i ich powiązania, nowe technologie pozwalały badać zmianę zachowań zwierząt pod wpływem stymulacji elektrycznej różnych części mózgu. Prawdziwym przełomem było jednak pojawienie się pod koniec XX w. technik obrazowania, które pozwalały obserwować zmiany aktywności mózgu w czasie rzeczywistym (przede wszystkim tzw. funkcjonalny rezonans magnetyczny). Pierwszy raz nauki społeczne uzyskały dostęp do informacji o związkach pomiędzy strukturami mózgu i sposobami myślenia. Zrodziło to prawdziwą eksplozję badań z różnych dziedzin – neurosocjologię, neuropsychologię, a nawet neuroteologię (zob. wydana w tym roku książka Andrew Newberga „Neuroteologia: Jak nauka może nas oświecić w sprawach duchowości”). Wśród wielu dyscyplin, które powstały w ramach prób powiązania nauk społecznych z neurologią, powstała również grupa nauk wywodząca się z ekonomii: przede wszystkim neuroekonomia i neuroprzedsiębiorczość. Neuroekonomia to nauka interdyscyplinarna zajmująca się biologicznymi mechanizmami podejmowania decyzji – przede wszystkim związanych z ryzykiem, inwestowaniem, wyborem alternatyw. Łączy wiele badań z zakresu genetyki, ewolucji, psychologii i ekonomii, usiłując prześledzić mechanizmy decyzyjne w różnej skali – od pobudzenia pojedynczego neuronu aż do powstawania globalnych trendów rynkowych. Neuroprzedsiębiorczość zajmuje się węższą grupą zjawisk: koncentruje się na wyjaśnianiu, w jaki sposób ludzie stają się przedsiębiorcami. Przedsiębiorczość w dzisiejszych czasach na ogół definiowana jest jako pewna rola ekonomiczna, porównywalna do roli menedżerów. Przedsiębiorcy to osoby, które w gospodarce zajmują się wymyślaniem sposobów na zaspokajanie potrzeb jakiejś grupy ludzi w zorganizowany, trwały, powtarzalny i zrównoważony (zyskowny) sposób. Bycie skutecznym przedsiębiorcą wymaga przygotowania na wielu poziomach, również na poziomie poznawczym. Wymaga zmiany sposobu myślenia. Neuroprzedsiębiorczość bada właśnie biologiczne uwarunkowania tych procesów. Pieniądze jak narkotyk Jednym z kierunków rozwijanych w ramach neuroekonomii są badania nad postrzeganiem pieniądza. Jak zauważyli Stephen Lea i P.W. Webley w pracy z 2006 r., pieniądze są ciekawym problemem badawczym, ponieważ najwyraźniej mają dwa aspekty: są traktowane jak narzędzie do osiągania celów lub mogą być nagrodą. W tym drugim przypadku wywierają głęboki, neurobiologiczny wpływ na nasz układ nerwowy, a ich działanie może bardzo przypominać działanie narkotyków. To zdumiewające, że artefakt kulturowy, pewna abstrakcyjna koncepcja, która przecież często nie ma nawet swojej fizycznej manifestacji (cieszymy się np. pieniędzmi na koncie, których fizycznie przecież nie mamy, są tylko zapisem księgowym), wywiera taki sam efekt, jak fizyczna substancja dostarczana do naszego organizmu. W badaniach francuskiego naukowca Sachy Bourgeois-Gironde z 2011 r. ustalono, że rozpoznawanie monet odbywa się w podobny sposób co rozpoznawanie twarzy czy pożywienia – mózg wykorzystuje te same ścieżki neuronowe jak przy analizowaniu ważnych dla przetrwania kategorii (przyjaciel–wróg, jadalne–niejadalne), co tłumaczy, dlaczego zdobywanie pieniędzy wywiera na mózg podobny wpływ co zdobywanie jedzenia. Jak pisze Bourgeois-Gironde: „Pieniądz jest relatywnie nowym wynalazkiem kulturowym, mającym zaledwie 7000 lat. W tym bardzo krótkim okresie nie mogło dojść w naszym mózgu do żadnej znaczącej modyfikacji anatomicznej, a w szczególności nie mógł się wyodrębnić żaden wyspecjalizowany obszar mózgu dedykowany operacji na tym konstrukcie (nie znaleźliśmy w mózgu żadnego »obszaru pieniądza«). Dlatego bardziej prawdopodobne jest, że nastąpił pewien kulturowy recykling naszej kory mózgowej, a niektóre stare, ewolucyjnie napędzane ścieżki neuronowe zostały przystosowane do względnie specyficznego przetwarzania pieniędzy, dzieląc te funkcjonalne cechy z tym, do czego ta ścieżka była wcześniej przeznaczona”. To wykorzystanie starych ścieżek w nowy sposób tłumaczy też zaburzenia postrzegania nawet fizycznej strony pieniądza. W 1947 r. Amerykanin Jerome Bruner przeprowadzał eksperymenty, w których układał monety wokół metalowych dysków różnych rozmiarów. Dzieci z rodzin o różnych dochodach oceniały wielkość monet. Brunerowi chodziło o określenie, czy rodzaj obiektów ma wpływ na tzw. efekt Ebbinghausa. Rzecz w tym, że rozmiar obiektów leżących dookoła centralnego obiektu wpływał na postrzeganie rozmiarów tego właśnie centralnie położonego. Duże koła umieszczone wokół centralnego koła sprawiały, że obiekt wydawał się mniejszy, to samo centralne koło umieszczone w towarzystwie mniejszych wydawało się natomiast większe. Bruner zauważył, że dzieci z biedniejszych rodzin miały skłonność do przeszacowania rozmiarów monety względem czystych, metalowych dysków w dużo większym stopniu niż dzieci z bogatych rodzin. Skłaniało go to do przypuszczenia, że nasze postrzeganie jest moderowane przez koncepcje poznawcze lub struktury emocjonalne. Dzieci z biedniejszych rodzin uważały monety za znacznie ważniejsze, co wpływało na postrzeganie ich rozmiarów w stosunku do otaczających je obiektów. Jednak równie dobre wytłumaczenie jest takie, że ścieżka przetwarzania obrazu pieniędzy jest taka sama jak obrazów jedzenia lub ludzi i że dzieci, które realnie spotkały się z niedostatkiem, były wyczulone na ten obraz. Jak wykazały wspomniane wcześniej badania nad obrazami pieniądza Bourgeois-Gironde’a, mózg potrzebował zaledwie 150 milisekund, by rozpoznać obraz monety, ale aż 450 milisekund, by rozpoznać zapisane symbole (cyfry i znaki) określające tę samą monetę. To świadczy o tym, że obrazy tych dwóch kategorii pokonują inną drogę i mają inne znaczenie dla naszego mózgu. Radość na starość Badania prowadzone w ciągu kilku ostatnich lat przez brytyjską niezależną agencję promującą lepsze decyzje finansowe – Money Advice Services – nad postrzeganiem pieniędzy przez osoby starsze i dzieci pokazują, w jaki sposób pieniądze zmieniają swoje znaczenie w zależności od zdolności poznawczych i stanu psychofizycznego ludzi. Rozumienie znaczenia i wartości pieniędzy jest ewidentnie związane z rozwojem mózgu i jego zdolności poznawczych. Dojrzewa ono mniej więcej w wieku 7 lat, chociaż poprawne rozpoznawanie monet i nadawanie im znaczenia zaczyna się znaczenie wcześniej, w wieku mniej więcej 3 lat. Jednym z eksperymentów (opisanym przez Bourgeois-Gironde’a) pokazujących tę granicę jest wręczenie dziecku w tym wieku monety i jakiegoś funkcjonalnego przedmiotu, do którego dziecko nie ma emocjonalnego stosunku (które nie jest zabawką), np. kredki lub długopisu. Następnie prosi się dziecko o wyrzucenie przedmiotu i monety. Większość dzieci zgodzi się wyrzucić przedmiot, jeśli pokaże się im, że przedmiot jest zepsuty. Z monetą jest nieco trudniej – większość dzieci będzie miała trudność z wyrzuceniem monety do śmietnika. Najprawdopodobniej obserwując rodziców, nauczyły się już przypisywać jej jakieś znaczenie, chociaż jeszcze przez długi czas nie będą dobrze rozumiały ich funkcji. Wykorzystanie przez nasz mózg ścieżek związanych z rozpoznawaniem jedzenia tłumaczy zmianę podejścia do pieniędzy w starszym wieku. Biologicznie niedołężność fizyczna jest związana z utrudnieniami w zdobywaniu pożywienia i zapewnieniu sobie schronienia (nadążaniu za stadem). Pieniądze jako koncept korzystający z tych samych ścieżek co jedzenie i więzi społeczne w naturalny sposób kojarzą się ze zwiększonym bezpieczeństwem. To tłumaczy wyniki badań i ankiet pokazujących, że osoby starsze bardziej cenią sobie pieniądze niż osoby młodsze. Nie wynika to ze zmiany podejścia do życia na bardziej materialistyczne. Nie jest też związane z bardziej cynicznym stosunkiem do życia i relacji społecznych. Świadczy o tym fakt, że większa zapobiegliwość finansowa nie powoduje np. większej pobłażliwości dla nieetycznych zachowań w biznesie, większej skłonności do manipulacji w sprawach dotyczących pieniędzy itd. W starszym wieku otrzymywanie pieniędzy daje większą satysfakcję niż kiedyś, jednak nie jesteśmy w związku z tym bardziej skłonni np. do kradzieży. Jest to po prostu fizjologiczne aktywowanie ewolucyjnego mechanizmu, który kojarząc pieniądze z jedzeniem, opieką i schronieniem, skłania nas do ich gromadzenia na niepewne czasy wynikające z wyczuwanej przez nas zmniejszonej sprawności fizycznej. Z drugiej strony materialistyczne podejście do życia wcale nie skutkuje większą zapobiegliwością finansową. W ciekawym badaniu przeprowadzonym w 2012 r. przez Granta Donnelly’ego z Harvard University i Ryana Howella z University San Francisco zbadano powiązania pomiędzy cechami osobowości, postawami i skłonnością do zarządzania pieniędzmi. Okazało się, że osoby przekonane o tym, że szczęście jest zależne od ilości posiadanych pieniędzy, paradoksalnie w dużo mniejszym stopniu zarządzały swoimi funduszami niż osoby spoglądające na szczęście bardziej wielowymiarowo. Badacze postawili hipotezę, że tego typu zachowanie jest wynikiem przykrości, jaką odczuwają te osoby w kontakcie ze swoimi rachunkami. Uświadamiają sobie swoją siłę nabywczą (zawsze mniejszą od swoich ambicji), co powoduje u nich nieprzyjemny dysonans i w konsekwencji skłania je do rzadszego kontrolowania stanu konta i mniej usystematyzowanego zarządzania finansami. Mechanizm przetwarzania informacji dotyczących pieniędzy w tych samych ścieżkach nerwowych co więzi społeczne i jedzenie ma jeszcze jeden efekt: im mniej materialne stają się pieniądze, tym łatwiej je wydajemy. Ten efekt obserwujemy już u dzieci – moneta i obietnica monety (z