Komputer to urządzenie, które u schyłku XX w. zdominowało społeczną wyobraźnię. Poddajmy ją próbie i wyobraźmy sobie takie stwierdzenie: „moja matka była komputerem”. Brzmi dziwnie, prawda? Tak jakbyśmy wybiegali w przyszłość wieszczoną przez radykalnych futurologów do czasów, kiedy nastąpi Singularity – przełom polegający na stopieniu się technologii z biologią. Wówczas niewykluczone, że komputery będą nie tylko obdarzone inteligencją, lecz także zdolnościami do współżycia intymnego i reprodukcji cyborgiczno-androidalnych hybryd. Tymczasem jeszcze w latach 50. XX w. wiele dzieci w Wielkiej Brytanii pytanych o zawód matki, odpowiadało – komputer. Mianem tym bowiem, przypomina badaczka cyfrowej kultury Katherine N. Hayles, określano rachmistrzynie zatrudniane masowo przez armię. Pierwsze elektroniczne cyfrowe maszyny obliczeniowe przedstawiano jako elektroniczne mózgi – tak np. brytyjska lokalna gazeta „Surrey Comet” pisała 9 listopada 1946 r. o nowym urządzeniu zaprezentowanym przez matematyka Alana Turinga. Funkcje oraz spektakularna złożoność pierwszych komputerów – pionier, amerykański ENIAC, ważył 27 ton i zawierał 18 tys. lamp próżniowych oraz nieskończoną niemal liczbę przełączników i kabelków potrzebnych do programowania – powodowały, że urządzenia te w dość oczywisty sposób porównywano do mózgu. W tym samym jednak czasie trzeba sobie było poradzić z wyobrażeniem złożoności mózgu – najbardziej skomplikowanego organu biologicznego. Odpowiedniej analogii dostarczały centrale telefoniczne. Tak więc u zarania epoki informatycznej komputer przedstawiano używając metafory elektronicznego mózgu, podczas gdy o samym mózgu mówiono jak o centrali telefonicznej. Z czasem mózg elektroniczny stał się zwykłym komputerem, pozbawione przezeń pracy panie szukały innego zajęcia (moja matka też była komputerem, gdy pojawiły się komputery, musiała się przekwalifikować z rachmistrzyni na weryfikatorkę danych, jakimi zasilano maszynę), a mózg z kolei przestał być centralą telefoniczną. Dlaczego? Bo zaczęto go porównywać... do komputera. Komputer Wraz z przenikaniem do codziennego życia komputery dokonują podboju języka. Autorzy opublikowanego dwa lata temu raportu „Młodzi i media” analizującego, jak polska młodzież korzysta z nowych technologii, dostrzegli ciekawe zjawisko: traktują oni kulturę jak system plików. Nie ma ona charakteru ciągłego, jest pokawałkowana podobnie jak zawartość twardego dysku – do treści dociera się poprzez odpowiednie interfejsy umożliwiające wydobycie potrzebnych w danym momencie informacji. Polscy naukowcy dostrzegli w życiu to, co stwierdził przed ponad dekadą badacz nowych mediów Lev Manovich w książce „Język Nowych Mediów” – komputery ze swoją architekturą i organizacją informacji powodują, że zaczynamy patrzeć na cały świat jak na komputer. A raczej jak na olbrzymią bazę danych, w której nie sposób wyróżnić żadnego nadrzędnego ładu. Ład ten powstaje w momencie zadawania konkretnego pytania. Za kulturową kwintesencję tego procesu uznać należy wielki sukces Wikipedii, która w ciągu zaledwie dekady stała się największym repozytorium wiedzy. W zasadzie jest encyklopedią – podobnie bowiem jak klasyczne encyklopedie gromadzi wiedzę pod postacią uporządkowanych alfabetycznie haseł. Jednocześnie jednak z ideą encyklopedii, jak ją wymyślono w oświeceniu, nic wspólnego nie ma. Encyklopedie takie jak np. Britannica pełniły nie tylko funkcje autorytatywnego zbioru wiedzy. Przedstawiały także hierarchię i ład w kulturze, którego wyrazem był sam dobór haseł (nie wszystko zasługiwało na prezentację), jak i ich długość. W Wikipedii jedynym ograniczeniem jest zapał wikipedystów – nie ma ograniczeń dla liczby haseł, nie ma ograniczeń dla ich długości, byle były redagowane z przyjętymi przez środowisko zasadami. Wikipedia to po prostu wielka baza danych, przybliżenie kultury epoki cyfrowej, tworzonej przez federację plików. Wikipedia, podobnie jak myślenie młodych ludzi o kulturze, jest wynikiem złożonego procesu, którego komputer był głównym katalizatorem. Jako urządzenie techniczne stworzył nowe afordancje, czyli otworzył nowe możliwości realizacji różnych zadań, z jakimi człowiek musi zmierzyć się na co dzień. Możliwość zapisywania informacji na twardym dysku to zupełnie inny świat niż ich rejestracja na nośnikach liniowych, jak np. taśma magnetofonowa. Zmiana ta staje się jednak w pełni zrozumiała wówczas, gdy zmieni się rzeczywistość językowa. Wikipedia była w sensie technicznym możliwa już w latach 90. XX w. Zaistniała jako wielka innowacja kulturowa dopiero wtedy, gdy odpowiednia duża liczba ludzi zaczęła myśleć i mówić o kulturze językiem opisanym przez Lva Manovicha. Sieć Inną radykalną innowacją językową mającą olbrzymie znaczenie dla postrzegania świata jest upowszechnienie się pojęcia sieci. Dobrego materiału do badania dostarcza serwis Ngram Viewer oferowany przez Google. Umożliwia on analizę statystyczną pojęć na podstawie treści milionów zdigitalizowanych przez Google książek wydanych w ciągu ostatnich dwustu lat. Słowo network w literaturze angielskiej zaczyna powoli pojawiać się dopiero po 1840 r. Wtedy też zaczynają pojawiać się pierwsze inżynierskie struktury sieciowe: koleje i telegraf. Prawdziwa lingwistyczna eksplozja sieci następuje po 1960 r. Dziś sieć stała się (obok pojęcia pliku i bazy danych) kluczową metaforą służącą do opisu różnych aspektów rzeczywistości. Jarosław Kaczyński mówi o sieciach układów, lingwiści zaczynają traktować język jako złożoną strukturę sieciową, guru od zarządzania mówią o konieczności restrukturyzacji firm ze struktur hierarchicznych na sieciowe, amerykańscy wojskowi dokonują Revolution in Military Affairs (Rewolucji w wojskowości) proponując network centric warfare (wojnę sieciocentryczną), żeby lepiej sobie radzić z przerażającą skutecznością globalnych sieci terroru. Tam, gdzie kiedyś widzieliśmy systemy hierarchiczne, dziś dostrzegamy twory o strukturze sieci. Pytanie, czy to rzeczywistość jest naprawdę sieciowa, czy po prostu takie postrzeganie świata dyktuje język ukształtowany pod wpływem rozwoju komputerów i sieci teleinformatycznych? Manuel Castells, wybitny socjolog zajmujący się badaniem przemian społecznych pod wpływem nowych technologii, dostrzega, że nawet wydawałoby się tak pierwotne pojęcia, jak czas i przestrzeń, nabrały dziś innego znaczenia. W sytuacji, gdy za sprawą Internetu można być w kilku miejscach świata jednocześnie (np. inwestując w tym samym czasie w różnych systemach giełdowych), należy mówić o „bezczasowym czasie”. Przestrzeń zaś traci swą fizyczną twardość, stając się elastyczną „przestrzenią przepływów”. Nie wszystkie jednak sfery życia uległy tej językowej metamorfozie. Ekonomiści są przekonani, że twardo stąpają po ziemi wierni żelaznym prawom ekonomii, jak prawo podaży i popytu. Zapominają, że takie pojęcia, jak rynek i obowiązujące na nim prawa, kształtowały się pod wpływem języka narzuconego przez newtonowską fizykę. To ona wprowadziła do słownika pojęcia siły, akcji, reakcji, równowagi. Świat XVII i XVII w. był mechaniczną maszyną. Pod wpływem sukcesów nowożytnej fizyki kształtował się język, którym mówiono o świecie używając mechanicznych metafor. Człowiek był wówczas po prostu maszyną, układem hydraulicznym zasilanym sercem – centralną pompą. Istotna część procedur medycznych polegała na kontroli poziomu fizjologicznych płynów. Upuszczanie złej krwi stosowano jeszcze w XX w. Ile z tych procedur miało jakiekolwiek znaczenie terapeutyczne, a ile było po prostu wynikiem traktowania hydrauliczno-mechanicznych metafor jak rzeczywistości? Wracając do epoki komputerowej, warto jeszcze dorzucić kilka pojęć, które zmieniły zarówno ludzką wyobraźnię, jak i kulturę. Punktem przełomu stały się prace nad bombą termojądrową i późniejszy okres zimnowojennego wyścigu zbrojeń. Pracujący nad bombą wodorową Stanisław Ulam, John von Neuman, Edward Teller napotkali poważny problem testowania roboczych hipotez dotyczących konstrukcji. Testy eksperymentalne nie wchodziły w grę. Trzeba było wymyślić coś w zamian – tak narodziły się obliczeniowe symulacje rzeczywistości. Z czasem stały się potrzebne nie tylko do prac inżynierów tworzących kolejne bomby, lecz również dla strategów zastanawiających się nad sposobami prowadzenia ewentualnej wojny termojądrowej. Nikt wcześniej takiej wojny nie prowadził, całą wojskową wiedzę w tym kontekście można było wyrzucić do kosza – potencjalną rzeczywistość trzeba było zasymulować. Pojęcie symulacji jeszcze do połowy lat 50. ub.w. używane wyłącznie przez specjalistów, już w latach 60.