Jak powiedział w rozmowie z POLITYKĄ (8/17) prof. Andrzej Friszke, gdy dziś jakiś historyk próbuje prostować kłamstwa, podając fakty, druga strona mówi, że wyraża opinie, i zapewne ma w tym swój interes. Pozbawieni autorytetów, mając do dyspozycji internet, w którym znajdziemy potwierdzenie każdej bzdury, jesteśmy dziś zagubieni i zdani na siebie, więc wybieramy to, co nam bardziej pasuje, jest łatwiejsze do zrozumienia, bardziej przemawiające. Post-prawda to rzeczywiście nowe zjawisko, ale już historyczne kłamstwo, manipulacje i fałszerstwa mają długi żywot. I to bardzo. Prawda i fałsz Od dzieciństwa uczymy się odróżniać prawdę od kłamstwa, ale z wiekiem zauważamy, że nie zawsze są one jednoznaczne. Niby, jak pisał Arystoteles, prawdziwe jest mówienie o tym, co istnieje, że jest, a o tym, czego nie ma, że tego nie ma, ale już interpretacja tego faktu może być różna. Dotyczy to wszystkich dziedzin życia, bo założenia, że coś jest pewne i prawdziwe, leżą u podstaw religii, kultur i obrazu przeszłości. Przekonanie, że kiedyś miały miejsce takie a nie inne wydarzenia, żyli tacy a nie inni bohaterowie, kształtuje poczucie tożsamości, stanowi punkt odniesienia, wzór do naśladowania, legitymację władzy, daje siłę i pieniądze. Pierwsi depozytariusze wiedzy o przeszłości nie przekazywali suchych faktów, ponieważ bez pisma byli zdani jedynie na zawodną pamięć. Przekazywane z ust do ust i z pokolenia na pokolenie opowieści o czynach przodków wyolbrzymiano, opakowywano narracyjnie, fantastycznie ozdabiano, czego przykładem są homeryckie eposy spisane kilkaset lat po wojnie trojańskiej. Później skrybowie i kronikarze zapisywali wydarzenia, ale, chcąc nie chcąc, bywali subiektywni, ponieważ służyli władcom lub kapłanom, sympatyzowali z jakąś siłą polityczną, powtarzali plotki i pomówienia. W ten sposób w źródła wkradały się nadinterpretacje i mistyfikacje. Zadaniem historyka jest ich znalezienie. Jerzy Kolendo, wybitny polski starożytnik, pisał jednak, że problematyki historycznej nie należy traktować w kategoriach dychotomicznych prawdy i kłamstwa, bo to sugeruje wiarę w osiągnięcie prawdy obiektywnej, która nie istnieje. „Badacz nie powinien oceniać jak sędzia, tylko próbować zrozumieć pobudki, jakie doprowadziły do powstania fałszerstwa, jako zjawiska, które należy rozpatrywać nie tylko w kategoriach psychologii jednostkowej, lecz również jako praktykę społeczną”. Sprokurowane fakty często miały jakąś ważną funkcję społeczną. Herosi i potwory Winston Churchill stwierdził, że dzieje piszą zwycięzcy, ale tak naprawdę to dostęp do pisma dawał możliwość kreowania historii. Starożytni Egipcjanie wierzyli wręcz, że wszystko, co wyryte w kamieniu, staje się faktem, a co wymłotkowane, przestaje istnieć. Weźmy bitwę pod Kadesz, stoczoną na początku XIII w. p.n.e. między wojskami Ramzesa II a amią hetycką króla Muwatalisa II. Faraon chciał odzyskać wpływy w Syrii, w której panoszyli się Hetyci. Z relacji na ścianach świątyń Ramzesa II wynika, że nad Orontesem wygrał on bezapelacyjnie. Rzeczywistość była jednak inna – 20 tys. Egipcjan stanęło przeciwko 44 tys. Hetytów; po ataku 3700 hetyckich rydwanów na jedną z dywizji egipskich faraon przystąpił do kontrataku. Nie przyniósł on jednak zwycięstwa, skoro wrogie armie rozeszły się na drugi dzień bez rozstrzygnięcia, a Egipt stracił wpływy w Syrii. Bitwę dobrze dokumentują źródła hetyckie i egipskie, ale tylko ich porównanie daje pełen obraz tego wydarzenia i jego konsekwencji. Długo nikt nie miał odwagi kwestionować czynów bohaterów, wytykając im wady czy błędy. Często usprawiedliwiano przywary lub przymykano na nie oko (np. na słabość do używek Aleksandra Wielkiego czy do kobiet Juliusza Cezara), bo każda rysa na wizerunku półbogów czy nadawanie im ludzkich cech wydawały się szarganiem świętości. Na to nakładało się jeszcze przekonanie o istnieniu mitycznych czasów, gdy ludziom żyło się lepiej. Od renesansu, kiedy badacze zaczęli krytycznie traktować teksty historyczne (w tym i przekaz biblijny), zaczęła się weryfikacja wizji przeszłości, ale mit złotego wieku nadal pokutował. I dziś krążą opowieści o tym, że kiedyś zdrowiej się odżywiano (choć większość głodowała i podtruwała się zepsutym jedzeniem), życie trwało dłużej (choć średnia wieku stale rośnie) i nie istniały choroby cywilizacyjne (choć znaleziska dowodzą, że na raka zapadano już w starożytności). Bohaterem i wrogiem zostawało się na wieki, nawet jeśli role te były sztucznie wykreowane. Oczernianie przeciwników lub znienawidzonych poprzedników na tronie było sprawdzoną bronią – dawało przewagę w walce politycznej, umożliwiało podkreślenie własnych zalet lub tłumaczyło własne zbrodnie (np. krwawe podboje). Weźmy Włada III Palownika, zwanego Drakulą (1431–76), któremu nieprzychylni kupcy z Siedmiogrodu doprawili gębę okrutnika, a ciągnąca się za nim legenda uczyniła go wampirem. Z Nerona Tacyt i Kasjusz Dio zrobili potwora. Wbrew temu co napisali, a potem utrwalił w „Quo vadis” Henryk Sienkiewicz, cesarz nie spalił Rzymu, nie prześladował ze szczególnym okrucieństwem chrześcijan, ale – jak przekonują rehabilitujący go historycy – był sprawnym władcą, całkiem utalentowanym artystą, w ekscesach nieodbiegającym od swoich poprzedników. Stereotypy i spiski Oczerniano nie tylko poszczególne osoby, lecz także całe ludy. Każdy wie, że barbarzyńcy Wandalowie bezmyślnie niszczyli wszystkie osiągnięcia kultury na drodze z Polski do Afryki, gdzie w V w. założyli państwo ze stolicą w Kartaginie. Owszem, zdobyli Rzym w 455 r. i go złupili, ale tak robili wszyscy. Opinia na ich temat opierała się głównie na insynuacjach i pomówieniach wynikających z tego, że przez jakiś czas zagrażali Rzymowi i wyznawali zwalczany przez Kościół arianizm. Po ich upadku wandalską spuściznę zniszczono, w wyniku czego został po nich jedynie krzywdzący stereotyp. Nie tylko politycy sięgali po kłamstwa na temat niewygodnych sąsiadów. Czarna legenda ciągnąca się od antyku za Fenicjanami wzięła się stąd, że byli głównymi konkurentami Greków. Co prawda to od nich Hellenowie przejęli alfabet i system liczenia, ale handlowe i kolonizacyjne sukcesy tego semickiego ludu wzbudzały ich zazdrość, więc okrzyknięto ich chciwymi, zachłannymi i niegodnymi zaufania kupcami. Fenicjanie nie pozostawili po sobie żadnych pism historycznych, więc znamy ich tylko z greckich paszkwili. Od średniowiecza podobną łatkę przyczepiono ich semickim krewnym – Żydom. Mity o rytualnych mordach sprawiły, że wielu uwierzyło w sprokurowane na nich dokumenty. Przekonanie, że światem rządzą siły, na które nie mamy wpływu, jest odwieczne. Kiedyś był to lęk przed złymi duchami, z czasem jednak zastąpił go człowiek – obcy, który chce posiąść nasze dobra, wykorzystać i zniszczyć. Zaczęliśmy dopatrywać się spisków wrogich sił utożsamianych z masonami, trockistami, agenturami służb specjalnych czy właśnie z Żydami. Opublikowane w 1903 r. „Protokoły mędrców Syjonu” były rzekomymi sprawozdaniami z tajnych zebrań syjonistów planujących zniszczenie chrześcijaństwa i dominację nad światem dzięki wpływom finansowym. Jedni przypuszczali, że dokument ten spreparowali Francuzi (bo pojawił się po aferze Dreyfusa i był kompilacją satyry na cesarza Napoleona III), inni, że to dzieło antysemickich księży, ale większość uważa, że to mistyfikacja carskiej tajnej policji. Przemyślne fałszerstwo miało poważne konsekwencje (na protokoły powoływali się naziści w kampanii antyżydowskiej) i długi żywot (do dziś środowiska antysemitów wierzą w ich autentyczność). Według Janusza Tazbira o ich sile oddziaływania zadecydowało zwycięstwo totalitaryzmu Hitlera i Stalina, jego forma (krótkie instrukcje dla wtajemniczonych) oraz wiara w spiskową teorię dziejów. Żydzi i masoni nie byli jedynymi kozłami ofiarnymi. W patriarchalnym świecie dostawało się niemal każdej kobiecie, próbującej robić „męską karierę”. Stąd oskarżenia o czarownictwo, piętnowanie tych wad rządzących kobiet, które władcom uchodziły na sucho, czy wyrosła na lęku przed sprytem i dominacją kobiet wiara w papieżycę Joannę. Ponoć przebrana za mężczyznę zasiadła na tronie piotrowym w 855 r., prawda o jej płci się wydała, gdy podczas procesji zaczęła rodzić dziecko, więc „jej imię nie zostało umieszczone na liście Ojców świętych, zarówno z powodu jej płci, jak i popełnionego wszeteczeństwa”, pisał w XII w. Marcin z Opawy. Teatralność tej opowieści budzi wątpliwości, ale dopiero pod koniec XIX w. oficjalnie stwierdzono, że papieżyca to legenda, bo informacja o niej powstała 400 lat po jej śmierci; po Leonie IV papieżem był Benedykt III, a krytycy papiestwa potrzebowali Joanny jako symbolu. Mimo to nadal są rzecznicy jej istnienia (w końcu „nie ma dymu bez ognia”), wielu jest przekonanych, że w tajnych archiwach Watykanu ukryto też inne sekrety dotyczące grzechów papiestwa, końca świata czy tajemniczych skarbów. Wiara i kasa Podczas gdy jedni wierzą, inni żerują na ich naiwności. Falsyfikowane relikwie i amulety to proceder z powodzeniem uprawiany już w starożytności. Na przykład nad Nilem produkowano na sprzedaż fałszywe mumie świętych zwierząt, które pod bandażami miały nie kości, ale nadający kształt zwierzęcia stelaż. Popyt na artefakty mające leczyć lub przynosić szczęście był ogromny. Podobnie w średniowieczu, z którego zachowało się mnóstwo fiolek z krwią i kośćmi świętych, drzazgi z krzyża świętego (żartowano, że jest ich aż tyle, że można wybudować galeon), chusty świętej Weroniki czy szaty pośmiertne Jezusa. Zachowany do dziś Całun Turyński z odbitym na nim wizerunkiem Chrystusa nadal wzbudza emocje, i choć kilka laboratoriów wykazało jego średniowieczną proweniencję, pojawiają się podważające te wyniki analizy, co utwierdza wiernych, że mają do czynienia z autentyczną świętością. Jednak fałszerstwem o znacznie większym wpływie na dzieje Kościoła niż jakakolwiek relikwia była Donacja Konstantyna Wielkiego. Zakłada ona, że cesarz na łożu śmierci w 337 r. uczynił biskupa Rzymu spadkobiercą i dał prawo do noszenia insygniów władzy – korony, purpurowego płaszcza i tuniki. Papieże powoływali się na ten dokument w konfliktach terytorialnych od VIII w. (kiedy pojawia się pierwszy raz) do późnego średniowiecza. W 1440 r. humanista Lorenzo Valla ogłosił, że jest sfałszowany (m.in. dlatego, że łacina, w jakiej go napisano, nie pochodzi z IV w.), ale Watykan uznał to dopiero w XIX w. Choć wiadomo, że powstał w VIII–IX w., nie ma pewności, kto był jego autorem. Dziś rajem dla fałszerzy jest Bliski Wschód, bo powstające tam podróbki zabytków mają znaczenie dla podstaw trzech wielkich religii – judaizmu, islamu i chrześcijaństwa. W 2004 r. sensację wywołało ossuarium, czyli oryginalna kamienna skrzynka na kości z I w., na której fałszerze wyryli napis „Jakub brat Jezusa” i pokryli go specjalną pastą, imitującą wiekowy osad. Zabytek ten miał potwierdzać istnienie rodziny Zbawiciela, podobnie jak sfabrykowana wcześniej stela Joasza – spalenie świątyni w Jerozolimie w IX w. p.n.e. Cel takich oszustw jest oczywisty – największy rozgłos, a i najlepszy zysk gwarantuje potwierdzenie lub podważenie wydarzeń biblijnych. Po tych wpadkach zaczęto przypuszczać, że w Muzeum Izraela aż 40 proc. inskrybowanych zabytków to falsyfikaty, ale i inne muzea są pełne podróbek rzeźb, mumii i amuletów, które sztucznie postarzano, karmiąc nimi gęsi. Wielu specjalistów nabrało się na fałszywe zabytki, które zalewały rynek antykwaryczny od momentu wybuchu mody na starożytność w XIX w. W 1896 r. Luwr zakupił za 200 tys. franków złotą, bogato dekorowaną tiarę Saitafernesa, scytyjskiego władcy z przełomu III i II w. p.n.e. Brak patyny i różne style scenek nie zaniepokoiły ich od razu, dopiero z czasem okazało się, że „zabytek” to dzieło znanego fałszerza z Odessy, Izraela Ruchomowskiego. Natomiast Pio i Alfonso Ricardi zasłynęli tym, że podrobili trzy wielkie figury etruskich wojowników, które w 1918 r. za 40 tys. dol. kupiło Metropolitan Museum of Arts i do lat 60