Demokracja w czasach populizmu

Od lat większość Polaków jeśli stawia się przy urnach, to bez entuzjazmu, kierując się najczęściej zasadą wyboru mniejszego zła. Jest im raczej obojętne, kogo partie wystawiają na swoich listach. Natychmiast po wyborach tracą z oczu wybrańców. A nawet jeśli widzą ich później w mediach, nie mają zwykle pojęcia, nad czym tak naprawdę pracują. Rodzi to poczucie, że wyborcy nie sprawują nad nimi żadnej kontroli. To oni nam ogłaszają, czego potrzebujemy. Tyle że oferują co najwyżej kunsztownie opakowane pudełeczka wypełnione powietrzem. Słyszymy nieraz, że większość politycznych decyzji zapada na podstawie lektury sondaży. Ale do większości z nas żaden ankieter przecież nigdy nie zadzwonił. Obywatel nie ma zbyt wielu praktycznych sposobów komunikowania się ze swymi politycznymi przedstawicielami. Partie przeważnie omija z daleka. Gdyby któryś z naszych znajomych nagle oznajmił, że zapisał się do jednej z nich, pewnie większość z nas uznałaby, że upadł na głowę bądź chce się „nachapać”. Powszechnie przecież wiadomo, że partie rządzone są twardą ręką przez zamordystycznych wodzów, a sposobem wewnętrznej w nich aktywności jest wzajemne wycinanie się. Trudno więc oczekiwać, aby stado wilków było w stanie oddelegować do ciał przedstawicielskich łagodne owce oddane wyłącznie służbie publicznej. Inny powszechny pogląd głosi, że polityka ukrywa przed obywatelami swój właściwy sens. Na wierzchu piana medialnych awantur. Pod powierzchnią sprawy, o których zwykły człowiek ma niewielkie pojęcie, o wysokim stopniu sprofilowania i skomplikowania. Wreszcie na samym dnie tajemnicze sieci powiązań, niejawnych interesów, korupcyjnych układów. Do tego wszystkiego dochodzi jeszcze nuda życia publicznego. Nauczyliśmy się traktować serwowane przez polityków doraźne podniety z należnym dystansem. Opinia publiczna tak oswoiła się z prowokowanym przez nich medialnym jazgotem, aż stał się usypiający. Współczesna demokracja zniosła kanały wyrażania społecznego gniewu, irytacji, frustracji, lęków. Świat niejako rozpadł się na tysiące odrębnych elementów i sprawia wrażenie, jakby nikt już nad nim nie panował. Narasta więc w ludziach tęsknota za prawdziwym przywództwem, zdolnym zapanować nad chaosem. Ile etyki, ile odpowiedzialności Gdyby demokracja uporała się z problemem reprezentacji, byłaby pewnie ustrojem idealnym. Niemal wszystkie jej kryzysy biorą się bowiem z niedostatku zaufania obywateli wobec polityków. W swej klasycznej, ateńskiej wersji obywała się zresztą bez jakiejkolwiek reprezentacji. Obywatele zbierali się na agorze i decydowali o swoich sprawach. Ich opinie kształtowali wytrawni retorzy zwani demagogami. To pojęcie nie miało jeszcze pejoratywnego zabarwienia. Demagodzy reprezentowali bowiem wyłącznie interesy wspólnoty i nie było podstaw podejrzewać, że ulegają jawnym bądź ukrytym partykularyzmom. Z tego powodu starożytna demokracja przywoływana jest przy okazji większości kryzysów jako remedium na problemy tej współczesnej. Pewne jej elementy udaje się wprowadzić, lecz jako forma ustrojowa jest utopią. Masowe społeczeństwa, niestety, nie mają więc wyjścia. Jeśli mimo problemów uznają demokrację za stosunkowo najlepszą formę rządów, muszą zdać się na przedstawicieli. Nawet jeśli są oni jej najsłabszym ogniwem i nie należy oczekiwać, że kiedykolwiek zdołają wyzbyć się pokusy przedkładania własnych interesów ponad dobro wspólne. Pokusa ta jest nieusuwalna i można ją co najwyżej starać się poskramiać. Dawnych władców otaczali notable, którzy wywodzili się z arystokracji. Dysponowali ogromnymi majątkami, więc ich pęd do dalszego bogacenia się był ograniczony. W miarę kształtowania się nowoczesnego państwa zaczęły ich jednak zastępować profesjonalne aparaty partyjne i biurokratyczne. Rywalizujące ze sobą partie odzwierciedlały podziały istniejące w społeczeństwach. Zaś stojąca ponad obszarem walki politycznej biurokracja miała nadawać państwu pożądaną sterowność. Niemiecki socjolog Max Weber (1864–1920), który najpełniej opisał ten proces, nie miał wobec partii złudzeń. Choć wprowadził rozróżnienie na polityków żyjących „dla polityki” oraz „z polityki” (preferował rzecz jasna tych pierwszych), oceniał organizacje partyjne realistycznie i podkreślał, że ich skłonności do oligarchizacji wyeliminować się nie da. Weberowską diagnozę sprzed stu lat doskonale można zresztą przyłożyć nawet do dzisiejszych polskich realiów: „Czy partie w rozwiniętej w pełni demokracji masowej umożliwiają w ogóle awans przywódczych natur? Czy są w ogóle w stanie przyswajać nowe idee? Ulegają one biurokratyzacji zupełnie tak samo jak aparat państwowy. Tworzenie nowych partii (...) wymaga dziś takich nakładów pieniędzy i pracy (...), że praktycznie niemal nie wchodzi w grę. Zaś istniejące partie są zestereotypizowane. Ich stanowiska urzędnicze są »źródłami utrzymania« piastujących je osób”. Mimo wszystko – podkreślał Weber – nie mamy alternatywy. Gdyż „trzeźwy i jasny umysł” polityków jest jedynym skutecznym antidotum na irracjonalność mas, które „myślą jedynie do pojutrza”. Co nie oznacza, że powinniśmy zrezygnować ze stawiania politykom wymagań. W słynnej pracy „Polityka jako zawód i powołanie” przedstawił wykładnię, w jaki sposób powinni oni godzić etykę przekonań z etyką odpowiedzialności. Które – choć zasadniczo nie są wzajemnie sprzeczne – w praktyce nieustannie wchodzą w kolizję. Oddajemy głos na danego polityka najczęściej dlatego, że podzielamy głoszone przez niego poglądy. Toteż oczekujemy, że po wyborze na stanowisko publiczne pozostanie im wierny. Że będzie ideowy. Niestety, ideowość bez ograniczeń prowadzi do fatalnych skutków: zaślepienia i fanatyzmu. Prowokuje również do niemoralnych dróg na skróty, wedle zasady cel uświęca środki. Społeczeństwa są układami zbyt złożonymi, aby rozwiązania polityczne służyły wszystkim bez wyjątku. Dobra polityka polega więc na godzeniu sprzecznych interesów. Potrzebuje nie tylko ideowego żaru, ale i chłodnej głowy. I po to właśnie jest etyka odpowiedzialności – aby równoważyć ekscesy gorących przekonań. Osadzać je w gorsecie racjonalności i roztropnie dawkować, aby nie wywołały pożaru. Z drugiej strony nie może przytłaczać płomienia, który nie tak trudno jest całkiem wygasić. „Polityka jest jak żmudne wiercenie w twardych deskach, a do tego potrzeba jednocześnie i namiętności, i dobrego oka – konstatował Weber. – Całkowicie słuszne jest powiedzenie, i wszystkie doświadczenia historyczne je potwierdzają, że nie osiągano by tego, co możliwe, gdyby wciąż na nowo nie sięgano w świecie po to, co niemożliwe. Ale ten, kto może tak postępować, musi być przywódcą, a także – w bardzo skromnym znaczeniu tego słowa – bohaterem (...)”. Ile siły, ile słabości demokracji W praktyce różnie z tym bywało. Drastyczne zachwiania równowagi przeważnie kończyły się fatalnie. Deficyt odpowiedzialności wprowadzał racjonalne zachodnie społeczeństwa w stan irracjonalnej gorączki. Deficyt przekonań wypłukiwał z kolei wartości i powodował jałowienie demokracji. Powojenny ład był oczywistą konsekwencją szaleństwa epoki totalitaryzmów. Uwolnienie politycznej woli z demokratycznych ograniczeń doprowadziło w pierwszej połowie XX w. do katastrofy. Zachód wyciągnął wnioski, nakładając demokratycznie wybieranym przedstawicielom ustrojowe kagańce: banki centralne, trybunały konstytucyjne, rozbudowane ciała eksperckie niepochodzące z wyboru. System stawał się sterylny i spadało zapotrzebowanie na wielkie projekty wymagające przywództwa w starym stylu. Wielcy mężowie stanu z poprzedniej epoki odchodzili w niebyt (najdłużej utrzymał się przy władzy Charles de Gaulle), na ich miejsce przychodzili coraz mniej charyzmatyczni dłubacze. Nawet Unia Europejska – jedyny wychodzący poza skalę narodową projekt naszego powojennego kontynentu – to tylko wyjątek potwierdzający regułę. Rozwijany był przez dekady, drobnymi krokami w rytm chwilowych koniunktur, z ostrożnym badaniem gruntu i bez ambicji zakreślania horyzontu dojścia. Podobnie rzecz się miała z państwem opiekuńczym, które – w warunkach nieprzerwanej gospodarczej hossy – zapewniły zachodnim demokracjom trzy dekady stabilności. Aż przyszły lata 70., koniunktura się skończyła i przeregulowane państwa zaczęły się załamywać pod wpływem zobowiązań. Margaret Thatcher, która poddała brytyjską gospodarkę radykalnej deregulacji, do dziś bywa uznawana za ostatniego prawdziwego europejskiego przywódcę. Nawet jeśli zgodzimy się z tą opinią (z dzisiejszej perspektywy dorobek pani premier nie jest już taki oczywisty), to jej sukcesorzy liberalizujący kolejne europejskie gospodarki przeważnie już byli bojaźliwymi slalomistami, lawirującymi pomiędzy presją globalnych rynków a oporem społeczeństw pragnących ocalić z państwa opiekuńczego jak najwięcej. Od polityki i tak coraz mniej zależało. Globalizacja zachłannie zawłaszczała kolejne obszary, czyniąc demokrację fasadą. Pierwsze symptomy kryzysu dostrzegli jeszcze w 1975 r. autorzy raportu „Kryzys demokracji” zamówionego przez Komisję Trójstronną. Jeden z nich Samuel Huntington proroczo przepowiadał wezbranie „demokratycznej fali”. I ostrzegał, że nadejdzie czas, gdy władze zderzą się z taką skalą społecznych roszczeń i żądań zwiększenia kontroli obywateli nad rządami, iż w ramach liberalnego systemu nie będą w stanie ich zaspokoić. Lecz jak to z przedwczesnymi proroctwami bywa, przechodzą niezauważone. Dzisiejsza ekspansja populizmów jest taką właśnie „demokratyczną falą”. Reakcją obywateli, którzy uznali, że tradycyjne elity polityczne przestały reprezentować ich interesy. Coraz bardziej wyalienowane, z dekady na dekadę coraz słabiej zakorzenione (partie masowe dawno już odeszły do lamusa), potrafią już tylko ślizgać się po powierzchni medialnej. Równolegle, wyzbywając się kolejnych kompetencji, politycy wypełniali pustkę poprzez nadprodukcję sporów symbolicznych. Które może i bywają widowiskowe, lecz niszczą kulturę konsensu (w sprawach najtrudniej o kompromis), sztucznie polaryzują społeczeństwa, a przede wszystkim abstrahują od najbardziej palących problemów społecznych. Tych za to lawinowo przybywało, gdyż globalna deregulacja produkowała coraz głębsze nierówności, postępowało ubożenie klasy średniej, narastał lęk o przyszłość. Tradycyjna polityka nie radzi sobie z tymi problemami. Utraciła wiarygodność, sama też dawno odwykła od wielkich wyzwań i ryzykownych projektów, zresztą państwa narodowe i tak niewiele już mogą. Nawet tak potężne jak USA, które jeszcze dekadę temu z entuzjazmem uwierzyły w slogan Baracka Obamy yes, we can. Konfrontacja demokratycznego marzenia z rzeczywistością okazała się szczególnie bolesna. Trudno wskazać w dziejach najnowszych Ameryki przywódcę, który potrafił wzbudzić równie wielkie nadzieje, i tak srodze je potem zawiódł. A przecież nie można było Obamie odmówić ani politycznego talentu, ani dobrej woli, ani uczciwości. Po prostu idealistyczne przywództwo w starym stylu rozpadło się na kawałki w zderzeniu z płynną materią współczesności, nad którą nikt już nie panuje. Ponurą lekcję po czasach Obamy można było streścić słowami: no, we can’t. W próżnię triumfalnie wkroczył Donald Trump. Precyzyjnie wymierzył cios w „waszyngtońskie elity”, które Amerykanie uznali za źródło niemocy. Sam – jak każdy typowy populista – obwołał się przedstawicielem całego narodu. Tak jakby społeczeństwo nie tworzyło kłębowiska sprzecznych interesów, niezliczonych większości i mniejszości, krzyżujących się tożsamości. Jakby dało się je zamknąć w naturalnym zbiorze i poprowadzić w pożądanym, korzystnym dla wszystkich kierunku. Podobnych iluzji zrekonstruowania całości dostarczają populistyczni liderzy w innych krajach Zachodu. Jarosław Kaczyński i Viktor Orbán, Marine Le Pen i Beppe Grillo, Norbert Hofer i Geert Wilders. Każde z nich pretenduje do przywództwa nad odzyskaną całością i pragnie zdemontować stojące na drodze do celu liberalne instytucje. I niestety bywają w tym wiarygodni. Nie dlatego, że społeczeństwa pragną nowego zamordyzmu. Ze zbiorowej wyobraźni doświadczenie III Rzeszy dawno już wywietrzało. Silnie za to odczuwane jest współczesne no, we can’t. Oczywiście populiści są z demokracją na bakier znacznie bardziej niż tradycyjne elity. Potrafią to jednak kamuflować, gdyż żerują na słabościach dotychczasowego modelu. W krajach utrzymujących zdrową scenę partyjną (np. w Niemczech) ich możliwości są ograniczone. Nie są bowiem zdolni kreować własnych wartości. Są silni słabością tradycyjnej polityki. Ich charyzma błyszczy wyłącznie na tle bezbarwnych, lejących poprawnościowe pustosłowie przedstawicieli establishmentu. Ich gniew dobrze się prezentuje tylko na tle samozadowolenia starych elit. Oferowane przez nich pozorne przywództwo broni się tylko dlatego, że po drugiej stronie nie ma żadnego przywództwa